Iha foho-lolon ha’u hamriik nakonu ho esperansa. Tinan-rua
liu daudaun laiha novidade kona-ba Papá. Tilun ne’e sente resik ona ho Ana,
Abia no Anato nia lia-mahusuk “Papa iha
ne’ebé?”. Ha’u hirus kuandu hanoin hetan Papa-nia oin. Tansá nia tenke la’o
husik hela ami na’in-tolu iha tempu ne’ebé ami presiza hela inan ida nia domin.
Dadeer ne’e lahanesan baibain, ha’u hadeer sedu tuur iha
laletek Fatuahi hateke ba terminál Becora. Loro-matan ho nia kór osan-mean baku
kona foho-lolon. Hafalun an ho lipa riskadu ne’ebé hahú malahuk ha’u tuur ho
matan-been.
Lakleur ha’u rona tarutu iha dapur laran. Ha’u nafatin tuur
iha fatin maibé matan buka tuir saida mak akontese iha ne’ebá. Ana hamriik iha
odamatan hakfodak bainhira haree ha’u tuur ho matan-been nakonu.
“Amaun,
iha problema ruma ga!” ko’alia nune’e hakat daudaun mai tuur iha ha’u nia
sorin.
“Ha’u
saudades Mamá, horikalan nia mai vizita ita liuhusi ha’u-nia mehi.”
“Ha’u
mós saudades Mamá karik nia sei iha, ita sei la moris hanesan ne’e.”
“Haree
ó bá da’an mantolun ona. Dadeer ne’e ha’u ho Acau sei bá sedu markadu.”
Ko’alia nune’e hakat daudaun hadook an husi Ana. Hanesan
mane-boot iha família laran ha’u lakohi tau todan hotu ba alin na’in-tolu.
Hakat tama dapur laran foti ai-suak hamoos daudaun batar du’ut.
“Ana,
kuandu mantolun tasak ona keta haluha bolu, ha’u iha toos-laran hela.”
Iha ha’u-nia nonook ha’u hanoin hela saida mak ha’u sei halo
hodi ajuda avó-feto, osan husi fa’an mantolun da’an la to’o hodi ajuda presiza
iha uma-laran. Avó-feto mós ferik ba daudaun, alin sira mós hahú boot ba
beibeik. Saida loos mak ha’u sei halo ba sira. Ha’u lakohi sira hasoru
situasaun hanesan ho ha’u.
Batar iha toos laran mós hahú boot, loro-matan baku kona nia
funan lori espera foun. Karik nia isin ona bele hakmaan tiha naha ne’e.
Manu-fuik sira semo bá-mai iha ai-look tutun ho nia hananu kura saudades ne’e,
fó hanoin fali mai ha’u Mamá nia liafuan;
“Bainhira
ó sente triste no mesak, rona manu-fuik sira nia lian, karik sira sei rona ó-nia
halerik no tatoli ba ema seluk.”
Ha’u hamriik iha laletek no mout iha batar tahan sira nia
leet. Ai-farina tahan hahú buras, ulun sei moras ba modo loron hira ba oin.
Tekiteki Acau hamriik iha ha’u-nia kotuk hodi halo ha’u hakfodak, nia gosta no
badinas tebes halo ema seluk hakfodak.
“Prepara
an ona, ó atu bá fa’an mantolun da’an ho oin-fo’er hanesan ne’e ga?”
“Ana,
foin da’an, nia seidauk bolu katak seidauk tasak.”
Nia tuur iha ha’u nia sorin hodi dehan “Horisehik ha’u hasoru tiu João iha merkadu
nia dehan hasoru ó nia Apá iha ne’ebá.
“Tinan-rua
sira dehan mak hanesan ne’e hela de’it. Karik nia hadomi husik nia mak mai buka
ami.” Hatán ho oin-buis.
Ha’u hirus tebes bainhira temi nia naran. Maibé labele bosok,
fuan ne’e saudades hela nia. Ami tuur hateke ba rai-tetuk ne’ebé nakonu ho uma
mesak furak no kór oioin. Acau nia liman latan iha ha’u nia kabaas ho oin-kontente.
“Ambere,
semana oin ha’u hahú fali eskola, ha’u-nia Amá ko’alia ona ho Directór eskola.”
“Ne’e
di’ak ba ó, haree eskola halo didi’ak.”
“Nu’usá
ó la eskola fali, lokraik mak ita fa’an mantolun da’an hamutuk.”
“Ó,
hatene liu ha’u nia moris.”
Ko’alia nune’e hamriik daudaun, “ Ana bolu ona.” Ami na’in-rua la’o tuituir malu, ha’u triste
bainhira rona novidades ne’e kuandu Acau eskola ona ha’u sei la’o mesak. Ana
arruma ona mantolun da’an iha nia fatin, ha’u hakat tama hariis-fatin fase oin
no liman -ain ho hamnasa mihis, Acau prontu ona ho nia raga. Ami na’in-rua
la’o tuir foho-lolon nakonu ho esperansa ema sei hola ami-nia sasán no sei fila
sedu deskansa no prepara tan ba lokraik nian.
Bainhira to’o iha lurón boot ha’u haree mane morena isin
lotuk no ladún aas hamriik fila kotuk mai lurón sorin. Ha’u la’o ba lurón sorin
maibé matan ne’e nafatin fihir ba nia. Acau husi dook hakilar.
“Ambere
mai lailais ona bis foin atu sai.”
Ha’u mós halai lailais hamriik iha Acau nia sorin, bainhira
fila kotuk mane morena ne’e lakon ona husi ha’u-nia haree, hanesan lakon buat
boot ida ne’ebé ha’u nunka imajina. Dadeer ne’e mantolun-da’an folin loos no
hotu sedu.
Bainhira fila ami sempre liuhusi tiu João nia kios, husi
dook de’it nia hamnasa hasoru ona ami na’in-rua, hodi dehan
“Ambere, ó-nia Apá ohin rai hela osan balu ba
ó no nia alin sira, nia dehan semana oin nia fila ba hamutuk ho imi.”
“Di’ak tiun, tansá tiu labele dehan ba
nia hein lai. Ha’u hakarak hasoru mós nia.” Hatán ho matan-been
nakonu no hirus.
“Ambere, ó labele hanesan ne’e. Karik
ó-nia Apá la’o husik hela imi ho razaun ruma.” Tiu
João ko’alia nune’e no liman lolo daudaun ba plástiku metan ne’ebé latan iha
armáriu leten.
“Ambere, saida mak ha’u dehan ne’e loos
ka lae.”
Acau ajuda hiit plástiku metan ne’ebé
todan. Ha’u lahatene saida mak iha laran no lakohi buka hatene. Ha’u mak lakohi
simu maibé oinsá ho Ana, Abia no Anato. Bainhira to’o iha uma-oin Anato halai
hasoru ho kontente.
“Amaun, lori saida mak ne’e.”
“Loke no haree rasik, ohin tiu João mak
fó dehan husi Apá.” Ko’alia nune’e no hakat tama dapur
laran ho oin-naburut.
“Ambere, nu’usá ó fila mai hatudu
oin-aat hanesan ne’e.” Avó-feto hakfodak bainhira haree ha’u.
“Apá, ohin fó tuir sasán balu ba tiu
João, nia fó mós osan balu dehan fó ba avó” ko’alia nune’e liman
hasai daudaun husi kalsa bolsu entrega envelope ida ba Avó nia liman.
Husi dapur ha’u rona, Anato, Abia no
Ana haklalak ho kontente ho prezente ne’ebé mak sira hetan husi mane morena
ne’e, “Amaun, Apá hola mós amaun nia
sapatu foun.” Ha’u nonook no tuur metin iha ha’u nia fatin hanesan buat ida
la kona. Lakleur Ana hakat mai tuur iha ha’u nia sorin hodi entre surat tahan
mutin idan ne’ebé hakerek;
“Deskulpa, tinan hirak nia laran Apá husik
imi moris mesak, iha tempu ne’ebé imi foin lakon inan ida.”
Hetok surat ne’e halo ha’u hirus
liután. Semana ida liu daudaun ha’u nafatin halo atividade hanesan baibain hodi
hein, biar Acau la hamutuk ona ho ha’u. Iha dadeer ida bainhira tuur iha toos
laran. Ha’u rona no sente hakat no iis ne’ebé tempu barak lakon ona husi ha’u
nia sorin. Hakat ne’e fó hanoin fali mai ha’u kona-ba Papá.
Iha ha’u nia nonook ha’u nafatin reza
no tau esperansa ba manu-fuik sira-nia hananu, sekarik saida mak Mamá dehan
loos buat ne’ebé ha’u hakarak iha minutu ida ne’e mak Papa nia prezensa. Liu
tiha minutu balu ha’u nafatin tuur iha batar tahan sira nia leet.
Hakat ne’e besik tan mai, ha’u fila oin
hateke ba kotuk Papá hamriik ona iha ha’u nia kotuk hodi dehan
“Deskulpa amaun, ha’u hatene ó hirus, ó iha
direitu duni atu hirus Papá, obrigada
hatudu ó nia resposabilidade nu’udar maun-boot ida iha uma-laran hodi
tau matan ba ó-nia alin sira”
Ha’u nonook no hakturuk matan-been iha hasaan. Sentimentu
hirus no kontente kahur malu, isin-lolon nafatin hatudu revolta bainhira Papá
hakbesik mai hakuak ha’u.
“Papá
la’o tempu barak husik hela ami mesak tansá iha tempu hanesan ne’e foin hanoin
atu buka tuir ami.”
“Papá
iha razaun I razaun ne’ebé susar atu ko’alia sai ho liafuan, bainhira ó-nia
inan mate, Papá-nia mundu hanesan para iha momentu ne’e kedas. Papá lakon
esperansa ba moris no haluha tiha katak Papá iha oan presiza hela domin husi
aman ida.” Ko’alia mai ho matan-been.
Avó-feto, Anato, Abia no Ana halai mai hakuak ha’u hodi
dehan “Amaun perdua ba, la’ós Papá de’it
mak lakon Mamá maibé ita hotu, bainhira Papá filafali mai ita ne’e hatudu katak
nia hadomi mós ita.” Ha’u nonook no
hakuak Papá ho liman rua. Obrigado manu-fuik imi tatoli ona ha’u-nia halerik.
Dili,
loron 7 fulan-Jullu tinan-2017