Anin huu maho-ween belit iha ai-tahan turuk ba rai, rona
manu-fuik hananu iha ai-leten loke matan hamriik iha janela. Anin-malirin hasé
ha’u oin, dadeer hakmatek no dook
husi barullu, dadeer dahuluk iha tinan ne’e haree Maliana nia matak. Batar sira iha to’os
laran haklalak kontente hasoru udan-ween. Matak ne’e fó hanoin fali mai ha’u
Fleixa nia furak.
Teki-teki rona odamatan lian “hadeer ona prepara tan ita
sei bá monitoring iha Cailacu”, lian ne’e mós liu daudaun, ha’u
belun sira sei hanahe-an iha kama leten rona sira bis-bisu ba malu “ne’e
ha’u nia viajen dahuluk iha Cailacu”, hamnasa mihis hasoru sira hakat daudaun
bá hariis fatin. Bee malarin habokon isin sente malirin hanesan ayam potong iha konjeladór laran.
Udan lori matak malirin, bee lihun iha fatin-fatin fatuk kiik sira bidu iha estrada
klaran. Karreta roda haat hanesan bero iha tasi laran, fatuk bidu-an laloran
ne’e sente maka’as liután. Postu Admistrativu Cailacu
parte ida husi Munisipiu Bobonaro, nia rai-tetuk ne’ebé hafahe ho hiban
(kabubu) haree husi dook hare nia matak, isin kole lakon iha minutu balu.
Estrada nia kaber só sente de’it iha Postu Adminitrativu Maliana no kotu iha baliza Postu Administrativu Cailacu, povu ki’ik iha área remotas
halerik ba estrada, produtu local la folin iha merkadu sé loos mak rona sira
nia halerik, sé loos mak sei hamaran oan sira nia matan been. Tinan-tinan
Parlamentu Nasionál aprova osan ba infrastrutura, tansá povu iha baze sei hakilar ba
intrastrutura, tansá negosiantes
sei hakilar ba kondisaun merkadu.
Asu kutun taka metin matan no tilun-diuk la rona no haree
povu nia halerik Community Based Monitoring System (CBMS) ne’ebé hala’o husi
organizasaun non govermental Lalenok Ba Ema Hotu (LABEH), loke hikas tilun no matan haree no
sente rasik saida mak sira sente. Haree husi dook ida ne’ebé kabala lipa no
hakmumuk hela kabaku iha ibun, tuur
iha ai-katapa okos hein hela nia kios, hakbesik bá dada lian ho nia.
“imi
haree tok merkadu ne’ebá, governu haruka kompañia mai hadia troka mak kalen de’it,
lakleur anin boot kalen sira naksobu-an fali.
Agora tempu udan hanesan ne’e ami labele fa’an ami nia sasán iha ne’ebé lai sasán sira ne’e aat hotu, sei modo
tahan mak bokon ne’e la duat” ko’alia
mai ho oin sériu.
Merkadu fó hanoin fali mai kona-ba polítika governu tinan
hirak liubá loke mini merkadu iha teritoriu laran tomak, dalan di'ak hodi
fasilita to’os na’in sira fa’an sira nia prontu lokal, kria mós programa Povu
kuda Governu Sosa mais tansá sai povu sei hakilar sira nia produtu la folin iha
merkadu.
“Ami to’os
na’in ami kontente loos bainhira governu lori tratór mai dehan imi tenke hasa’e imi nia
kualidade no kuantidade produsaun tan governu iha ona hanoin atu mai sosa imi
nia produtu no imi la presiza
la’o dook hodi lori ba merkadu, problema mak ne’e ami kuda tiha mais sira la
mosu mai, atu lori bá merkadu mós dook, ami iha foho ema ida-idak ho nia to’os sei ó fa’an
bá mós sé mak atu sosa, lori bá merkadu iha postu dalaruma la folin, estrada mós aat, la iha transporte oinsá mak ami atu
lori ami nia sasán ba fa’an iha Dili.
Inan ferik tuur iha merkadu nia lidun ho lian mamar ko’alia
mai, ibun ne’e toos atu hatán bá nia halerik tan la iha kbiit, fuan ne’e sente
revolta hakilar mós ema la rona. Timor-Leste restaura nia Independensia tinan
sanulu resin lima liubá tansá tilun ne’e sei resin ho ema nia halerik.
Mini merkadu loke iha fatin-fatin maibé la buka tuir povu
uza ka lae!, ita bele haree ho matan realidade ne’ebé akontese iha ita nia
matan laran, merkadu sira ne’e maioria husik adandona no la uza. Komunidade
kestiona katak fatin ne’e dook husi komunidade nia leet, sé ba fa’an iha ne’ebá mós sé loos mak
atu bá sosa. Merkadu la’ós ona fatin fa’an sasán maibé sai fali bibi nia luhan.
Sei hanesan governu gasta osan saugate de’it no la hatán ba realidade moris povu nian.
Monitorizasaun ne’e loke mós ha’u nia matan, kaer rasik ho
liman governu iha polítika di'ak sosa fasilidade saúde haruka ba Sentru Saúde
hotu iha Timor-Laran tomak mais tansá iha fasilidade balu hanesan mákina hamoos
nehan iha Sentru Saúde Cailaco amostra de’it laiha tekniku hodi halo operasaun
ba mákina ne’e.
Kontente tan oras ne’e daudaun iha doutór wain tebes no
bele hala’o knaar to’o iha suku, kontente tan ita nia povu iha areas rurais mós
bele asesu ba saúde ho di'ak, kontente tan inan isin rua sira sei la la’o dook
hodi mai partus iha ospitál, kontente tan Sentru Saúde hotu bele asesu
eletrisidade, enfermeiru sira sei la lori tan lilin hodi vizita ba ema moras
hanesan saida maka akontese iha Lospalos tinan hirak liubá, ne’ebé deskobre
husi programa One district, One Village.
Bainhira liman bidu iha telemovel ó bele haree iha mídia sosiál
sira hanesan Facebook Partidus Politikus sira tun ba baze hametin sira nia
estrutura. Ukun Nain sira kuandu kampaña halo promesas oin-oin katak sei hadi'a
povu nia moris, sei lori dezenvolvimentu maibé hanesan povu ki’ik ne’ebé laiha
lian no kbiit só bele dehan “baruk atu rona imi nia promesas, hatudu asaun
no realidade ida ne’e mak ami presiza”. Sala kah sei ha’u halerik!
Dili, loron-29 fulan-Janeiru
tinan-2016
Esteviana Maria Celina Amaral
de Fátima
Tidak ada komentar:
Posting Komentar