23 Mar 2016

PESTE SIDADE


Dadeer kmanek wain, loro-matan sa’e daudaun husi lorosa’e esperansa foun mós hahú iha lurón ne’e,  duni mehi ba moris ne’ebé di’ak liu. Roda tolu hamaluk ha’u duni tuir mehi. Husi lurón bá lurón ha’u hean bisikleta maske rai-manas, udan, rai-rahun suar ha’u nafatin hakat. Pasu ne’e maka’as  liután duni dolar iha dalan ninin.

Trit... trit...triit.... alarma iha telemovel lia daudaun, kose matan tun husi hadak ne’ebé hanahe ho biti akadiru tuan ba daudaun. Fase oin, kose nehan hakat daudaun hakbesik bá karosa roda tolu ne’ebé nunka baruk hamaluk ha’u biar ema duni ha’u hanesan asu iha lurón.

Ha’u la’ós peste tansá imi haree ha’u ho matan ikun, tan de’it lakohi kuran etu bikan ida ha’u habai-an iha loro-matan nia okos no sees-an iha udan timis nia laran. Ha’u haknauk lukru husi sasán rahun ne’ebé enxe iha karosa laran. Tansá imi haree ha’u hanesan inimigu sidade, Palasio Governu oin fatin ne’ebé rame ho ema nia movimentu no sai fatin di’ak liu ba ha’u buka osan mòs la seguru ona, ha'u hanesan busa hafuhu laho iha loron ninin, fuan ne'e fekit bainhira haree hetan ida ne'ebé hatais farda kór kafé tun husi kareta ne'ebé ho marta Karreta Estado hodi duni ha'u husi fatin ne'e.

Lalika duni ha'u maibé hatudu fatin mai ha'u, dala barak emar gosta sosa liu sasán iha loja China nian duké ha'u ne'ebé hamriik firme iha lurón. Ha'u tuur oras bá oras ibun kulit maran hanesan sukat kulit iha tempu bailoron, bainhira haree ema seluk ho karreta luxu halai ba mai ha'u mós hakarak moris hanesan ne'e tentasaun dalaruma mosu mai dehan “ó hakarak moris hanesan ne'e di’ak liu ò ba na'ok de’it ona”, lian seluk mós hasé ha'u tilun “hahalok ne'e ladi’ak, sei ó na'ok habosok ó nia-an no moris iha ta'uk nia laran”. Hanoin sira ne'e hotu mai derrepente. Ha'u tuur iha ai-katapa hun hodi tetu didi'ak lian sira ne'e la hatene mai husi ne’ebé. 

Palasio Governu nia oin la’ós ona fatin metin bá ha’u, mosu iha ne’ebá dadersan nakukun aproveita ema halai dadeer tutuir lurón iha tasi ibun, hean neineik bisikleta tutuir lurón, karik sira bele hola netik bee ruma habokon sira-nia kakorok, ha’u tuur iha baki leten Igreza Motael nian oin haree ba peskadór sira soe rede tama tasi, isin tanan no kalsa hoban-an iha bee laran, ema dehan ha’u nia moris terus maibé ha’u sente ha’u nia moris sei di’ak liu ida ne’ebé iha tasi laran tan ha’u la presiza kastigu-an iha malirin nia laran, sei sorte di’ak bele hetan ikan barak selai mós la iha liu. 

Kalan ida ha’u tuur iha varanda haree ba sasán iha karosa laran hahú menus ba daudaun, haree ba ida ne’e aban ha’u sei la bá fa’an sasán deskansa lai tan loron hirak ne’e rai-rahun maka’as  halo mear, ha’u tuur sadere-an iha ai-riin hodi sura tuir osan sasán semana ida nia laran, kadernu ho kapa jogadór Cristiano Ronaldo latan iha hiti, halo lista ba osan sai no tama. Hamnasa mes-mesak bainhira haree surat tahan mutin ne’ebé hakór ho metan ne’e, ha’u hanesan loos partaun boot ne’ebé sura osan la hotu rai. 

Iha lista ne’e ha’u foin hatene katak iha semana ne’e hetan osan funan husi faan sasán hamutuk dolar lima nulu, osan ne’e fó hanoin fali mai ha’u lia-meno ne’ebé tatoli husi Papa no Mamá iha foho atu haruka netik osan ruma bá sira. 
Ha’u dada iis naruk no la’ós fasil ba ha'u hodi hetan osan, kosar hira mak fakar bá, hamlaha no hamrook mós ha'u tahan tan de’it osan, ha'u hanesan tiha ema ne'ebè karak-ten ba an rasik tan ha'u iha mehi ida. Bainhira ha'u tuur iha jardín 5 de Maio haree ha'u nia maluk joven sira tuut halibur malu estuda hamutuk, mehi ida ne'ebé tinan-rua liubá ha'u kuda iha ha'u nia fuan, loron ruma ha'u mós sei tuur iha kadeira universidade no estuda mós hanesan sira.

Ha’u hakarak eskola hanesan sira, ha’u lakohi husi tinan bá tinan ha’u nia vida mak hanesan ne’e de’it. Edukasaun garantia moris ne'ebé di’ak liu iha furutu, Papa ho Mamá la iha kbiit  haruka ha’u bá eskola, lakohi fó todan tomak ba Papa no Mamá ha'u hakarak sai Maun-Boot ne'ebé di’ak hodi hatudu ezemplu ha'u nia alin na’in-tolu. Kalan ne'e ha'u toba ho hanoin barak sei osan ne'e haruka tiha bá fulan ida ne'e nia laran ha'u sei la rai osan ruma hodi duni mehi, la’ós ha’u egoista maibé  presiza mós osan ne’e. 

Dadeer ne'e ha'u simu telefone ida husi Ani, Ani ha'u nia visiñu iha foho, nia ema ne'ebé laran di’ak tebes fó nia telefone ba Papa no Mamá komunika mai ha'u, ha'u haree nia naran mosu iha telefone iha oin, ha'u nia fuan fekit maka’as buat ruma akontese tan ona ho família sira karik, ha'u simu telefone ho laran todan.

“Atoi, ó nia Apá ho Ama hakarak ko'alia ho ó?”. Ani hato'o mai
“Ani, ferik ho katuas hakarak ko'alia ho ha'u. Iha novidades di’ak ka aat?.” hatán ho seriu.
“Ha'u la hatene mais sira hakarak ko'alia ho ó” Ani foti telefone entrega ba Mamá. 
“Oan ò di’ak ka lae?”. Mama ko'alia mai ho lian kontente tan fulan ida ona la rona ha'u nia lian.
“Ama ho Apá no alin sira di’ak ka lae?” Ha'u hatán ho laran tariduk.
“Ama telefone ne'e atu husu tuir de’it sei ò iha osan ruma haruka mai lae tan ó nia alin ikun moras hela”
“Lokraik mak ha'u liu husi tio Ameu iha Tasi-Tolu tan ha'u rona tio aban atu ba Leber”. 
“Karik ó iha osan hola mós ho masan haruka mai tan ó nia alin hakarak loos han masan”.

Ha'u taka telefone ho hanoin barak, haruka bá ou lae. Ha'u tuur hodi hanoin sei ha'u la haruka ba kasian Mamá ho Papa ba ha'u mak sira laran metin, ha'u tuur iha hadak leten tau ketak osan inan hodi hola sasán no osan funan haruka bá foho.

Dadeer ne'e ha'u bá loja China hola sasán rahun, lori mai arma didi'ak iha nia fatin. Han meiudia hotu tiha ha'u toba oituan tan loron bain-leet ha'u laiha tempu atu toba, ha'u dada iis naruk iha hadak leten bainhira loos mak mehi ne'e sai realidade. Ha'u iha mehi ne'ebé aas maibé duni hanesan lenuk. Ha'u taka matan hodi haluhan tiha mehi sira ne'e no fiar maromak sei la taka matan ba ha'u.

Toba iha tempu naruk, hakfodak husi toba fatin haree ba telefone oras hatudu tuku lima liu minutu tolunulu lokraik, haksoit husi hadak leten buka bee fase oin, foti bisikleta halai lalais bá Tasi Tolu, Tio Ameu hein hela tan dadeer ne'e telefone fó hetene hela nia, liuhusi loja China ha'u para hola masan ba ha'u nia alin ikun. Ha'u to'o iha Tio Ameu nia uma foti osan entrega hela ba nia. 

“Atoi, han tiha lae mak fila” Tiu Ameu hateten mai.
“Ha'u fila de’it ona tiu sasán ha'u so’e hela iha varanda, ha'u fila hodi aruma didi'ak ha'u nia sasán, sah tan ohin Sabadu kalan igreza Motael nia oin ema barak mak sei iha ne'ebá, tempu di’ak ba ha'u hodi fa'an ha'u nia sasán ho livre” hatán ba tiu Ameu hiit bisikleta fila kotuk la'o daudaun. 

Biar tuku 6 ona mais rai sei nafatin manas, ha'u to'o iha Merkadu Comoro nia oin movimentu komesa hahú namanas, inan ferik sira lalin sai modo husi kontainer leet mai lurón ninin, ida-idak nahe plastiku iha lurón ninin latan sira nia modo tahan ba, lokraik ne'e ha'u haree rasik ho matan kareta mutin ida halai mai ho velosidade aas para derrepente iha fatin ne'e, farda kór kafé sira haksoit husi karreta leten foti ho obriga modo sira ne'e so’e hanesan lixu, ha'u haree inan ferik ida foti liman tau iha nia ulun hakilar dehan “to'o ona lalika sama aat ha'u nia tomate” ferik hakilar ho lian nakdader la iha ema ida mak rona nia. 

Ema sira ne'e duni modo nain hanesan asu, ha'u haree inan ferik ne'e ho matan-been, ha'u nia fuan sente atu rebenta, sei ó halo mai ha'u, ha'u sei simu maibé kuitadu ba inan ferik ne'e, ó la sente saida mak nia sente. Ó lakohi buka tuir tansá nia mai fa'an modo to'o iha estrada, ha'u hatene momoos estadu kria ona merkadu ba negosiates sira, modo tau merkadu maibé rai to'o tahan kinur no dodok estraga ikus tenke f
ó ba fahi, ó la hatene osan hirak nia lakon ona. Ó estilu tan ó simu osan husi governu, ó taka matan ida ne’ebé buka moris iha lurón. 


Ho liman ain nakdedar, ha'u promete ba ha'u nia-an, ha'u tenke duni ha'u nia mehi ne'e no fiar maromak sei la taka matan mai ha'u, ha'u sei sai lian no defende ema sira ne'ebé ó halo hanesan asu. Ha'u fila ba uma ho liman ain nakdedar tuur iha bisikleta leten, ha'u hirus ba ha'u-an rasik tan ha'u labele halo buat ida defende sira, hirus ba ha'u-an tan lian ne'e lakon derrepente haree asaun ne'e, ha'u hanesan tiha ema faak iha inan feto sira nia halerik i ha'u faak duni la halo buat hodi ajuda sira. Lokraik ne'e loke ha'u nia matan no fó forsa mai ha'u hodi duni ha'u nia mehi no tenke sai duni lian ba ida ne’ebé halerik buka moris iha lurón. Na’i haraik forsa mai ha'u duni mehi ne'e bele sai realidade Amen. 

Kia-Kaha...

Obrigada mós ba Jornál Independente ne’ebé públika ona istória ne’e iha Pájina Hakerek Kreativu iha loron-21 funan Marsu tinan- 2016.


2 komentar:

  1. badak deit, istoria kritik sosial ne'ebe kapas no forte!
    hu gosta maka "Lalika duni ha'u maibè hatudu fatin mai ha'u,..."

    BalasHapus