FIAR OU MITO

Laloran tasi hasé ha’u tilun ho ritmu hakmatek hanesan múzika Bryan Adams ho titulu I'll Always Be Right There, lokraik ne’e ha’u mout iha sosegadu dook husi barullu karreta no motór, tuur iha rai-henek leten sukit tuir fatuk iha oin hanesan lenuk ne’ebé kee rai-henek hasubar tolun, laloran tasi baku tuituir ain hodi hamoos tuir ain fatin.

Pantai Kelapa furak iha ha’u nia matan bainhira haree loro-matan tun, kalohan azúl nakfila ba kór kinur tuan, taka matan hodi sente nia furak, dada iis.. hafoin husik fali loke matan no sente hakmatek to’o fuan, ida ne’e mak halo ha’u la baruk atu tuur oras ba oras iha fatin ne’e.

Hakat hakbesik ba Ponte Kais (pertamina) haree ponte ne’ebé naruk no falun metin ho rede no arame, haree hetan hali-huun boot ne’ebé nakonu ho plástiku no masa oinoin iha nia lolon, hakbesik ba iis matak no raan ho rai kahur hamutuk ona hasé ha'u inus, saida mak ne’e?.

Matan ikus hateke beibeik ba hali leten, ha’u belun ne’ebé iha ha’u sorin ko’alia mai ho lian neineik.

“Nu'usá mak fihir beibeik ba hali hun ne’e?”

“Ema tara saida mak iha ne’ebá” hatán ba nia mais matan nafatin ba hali hun ne’e.

“Ooohh... ó la hatene kah, ida ne’e mak ema dehan labarik sira nia ka’an (plansenta)” ko’alia mai ho oin-hamnasa.

“Mais tanba saida mak tenke lori mai tara iha fatin públiku”

Ha’u belun ne’e mós nonook la hatán ba ha’u nia perguntas, fila bá uma ho perguntas oioin. Iha han kalan tuur hakbesik ba Mamá hodi husu.

“Mamá tansá mak labarik sira nia ka’an ema ba tara fali iha hali-hun iha tasi ibun ne’e? ko’alia ba Mamá no liman sorin kaer metin hela kanuru.

“Ne’e tanba ema ida-idak iha kultura ka buat ne’ebé sira fiar. Balu tara no balu hakoi, iha ita nia kultura rasik labarik sira nia ka’an ne’e hakoi de’it no ne’e hanesan kostume ne’ebé mak ita-nia beala sira husik hela mai ita. Bainhira atu hakoi mós tenke hakoi ho buat ruma porezemplu hanesan lapis, lapijeira, kadernu. Ba labarik feto, sira tau daun no kabás tan ita nia beala sira katak bainhira labarik ne'e boot nia sei sai ema ne’ebé matenek no sukudór.” Mama hatán mai ho hamnasa mihis, karik Mamá sente komik ho ha’u nia perguntas.

“Entaun ha’u-nia ka’an rasik Mamá sira halo oinsá?”

“Ó nia ne’e hakoi de’it tan ó feto entaun tau hamutuk ho daun no kabás”

“Mama halo hanesan ho fiar ida katak aban bairua ha’u boot sai hanesan ema ne’ebé sukudór mais realidade ha’u la hatene suku i la gosta suku".

Kakutak ne'e nafatin la simu saida mak Mamá esplika mai. Iha meudia ida tuur ha’u ho belun sira iha ai-teka hun hodi buka anin malirin. Teki-teki ha’u belun ida konta istória kona-ba hali-hun tuir lian-anin ne'ebé dehan hali-hun bainhira tuan oan nia iha na’in (pontiana, anau no seluk tan), ne'e tuir beala sira nia hatete. 

Ko'alia kona-ba hali hun fó hanoin fali mai ha’u labarik nia ka’an ne’ebé tara iha hali hun Pertamina Pantai Kelapa nia kotuk.

Ha'u so’e hanoin ne'e ba sira, tan ha'u hakarak atu rona istória lolos kona-ba ka’an ne'e rasik, ha'u belun ida tuur iha baki leten ko’alia mai hanesan ema ne’ebé komprende didi'ak kona-ba kultura.

       “Ema balu hakoi no balu tara iha ai-leten, iha kultura tara ema ne'ebé mak lori ka’an ba tara iha ai-hun sira bolu dehan aman tula. Ida ne'e ita beala sira halo deste uluk i to'o agora mós ita sei nafatin fiar no halo tuir”.

Sai nafatin mak husu iha kakutak tan la iha ema ida mak bele hatán ha'u-nia dúvida, ema dehan ida ne'e hanesan kultura. Buat ne'ebé horik nanis ho ita maibé tuir matenek-na'in sira dehan laiha ligasaun ka’an bainhira hakoi hamutuk ho lapis ka kadernu bele halo ema ida sai matenek maibé depende ba ema ida-idak haka’as-an hodi estuda.  

Kultura mak ita nia identidade, kultura mak halo ita la hanesan ho ema seluk. Hanesan jerasaun foun no feto raan ida ne’ebé mak seidauk hahoris sala kah sei ha'u hakarak buka tuir tansá ida ne'e iha. Ida ne'e hanesan fiar ka mito, sé loos mak sei hatán ba dúvida ne'e.

Dili, loron-28 fulan-Abril tinan-2016