UDAN IHA FULAN-MARSU NIA ROHAN

Semana ikus iha fulan-Marsu nia rohan, Kalohan azúl hafalun ho kór metan, kalohan tanis no haturuk udan, iha subiska nia okos ha’u hamriik murón hamaluk ho ha’u-nia telemovel mout iha hakmatek. Fuan ne’e sente falta buat ruma la hatene saida mak ne’e, falta ne’ebé ha’u-an rasik labele si’ik mais matan ikun la hakmatek fihir bá-mai.

Hamahan-an iha ai-teka nia okos, hafuhu tuir kareta azúl ho marka 09, isin fulun hamriik bainhira udan-ween baku kona isin. Ai-tahan sira haklalak hasoru udan maibé nia sai inimigu ba ha’u iha lokraik ne’e “udan para ona ba, ó haterus daudaun ha’u, ó la hatene ga?” laran ne’e tetak hela udan tan nia habokon ha’u iha lokraik ne’e.

Liu tiha minutu balu mikrolet azúl ne’ebé fó esperansa no hakotu malirin ne’e mós to’o. Hamnasa mihis bainhira nia para iha ha’u oin. Dada iis naruk hakat tama karreta ne’e. Ema lubun ida iha ona laran tuur hateke malu oin-suar ba malu, hamnasa hasoru labarik ki’ik iha ha’u oin, nia hasan kabuar mutin, mean ba daudaun hanesan tomate tasak. Malirin nakfila ba manas, isin fulun hamriik haseluk ho kosar metan lotuk iha rentos.

Ema sena malu hanesan ikan sardina iha lata laran, Labarik hahú hakilar ba manas. Inan atrapalla ho múzika kizomba ho bass ne’ebé maka’as halo fuan ne’e atu fekit sa’e de’it  ona, hotu-hotu ibun murmura hanesan ema mama malus.

“Maun hatun tiha bass ne’e bá, labarik nia fuan ne’e la hanesan ho ema-boot, ema-boot de’it sente ba ladi'ak ona oinsá ho labarik ne’e” pasajeirus ida hato’o ba kondotór

“Lakohi barullu nu’usá la sai taxi de’it” kondotór ne’e hatán ho lian sériu.

“Ó lori oan de’it karreta deit mós par halo-an, karreta ne’e de’it mós la’ós tan ó nian, moe laiha” pasajeirus mane ho isin boot, fuuk mutin ko’alia ho oin hirus hasoru kondotór.

Kondótor la prekupa, labarik ne’e tanis to’o de’it nia tuun iha Farol. Karreta ne’e kontinua halai no ema troka malu nune’e ba beibeik hela de’it ha’u ho kadeira naruk no badak tuur fó oin ba malu, tasi nia hakmatek fó forsa foun mai ha’u, udan ne’ebé ohin subiska mós para daudaun. Matan ikun baku hetan ró Nakroman iha tasi-laran, masa mamuk no plástiku nani iha tasi ibun.

Lakleur labarik joven lubun ida para karreta ne’e sira dudu malu, tolok malu no hamnasa maka’as sente hanesan ne’e mundu sira nian mesak, la haree hetan tia ne’ebé tuur iha ha’u sorin no sama tan tia ne’e ain nein sente halo sala, hakat daudaun nein husu deskulpa tuur fihir malu hamnasa ho kontente.

Tia ho oin namkurut ko’alia bis-bisu mai ha’u tilun hodi dehan :

“Labarik sira ikus ne’e respeitu hahú mihis, sira nia inan aman ne’e lori tuituir de’it iha estrada, sira hanoin saida mak sira ko’alia ne’e di'ak” tia ne’e ko’alia ho oin sériu.

“Ne’e mak situasaun agora ita hasoru” hatán ba ho oin hamnasa.

“Ha’u nia oan sira mak hanesan ne’e ha’u rakut kedas iha ema barak nia oin, ha’u mak hahoris ó, fó han ó, fó eskola ó. Fila ó lori ha’u nia naran tolok tuituir dalan” tia ne’e ko’alia mai ho lian nakdedar.

Ha’u tuur nonook la iha liafuan  ida sae husi ha’u nia ibun, tuur hodi hateke de’it labarik sira ne’e nia jeitu. To’o iha Pantai Kelapa tia ne’e mós tun ho plástiku mean ne’ebé nakonu ho modo, tuun ho oin-naburut hasoru labarik sira, tia hatudu nia sentimentu hirus tan hanesan inan ida nia lakohi atu oan sira lori inan aman nia naran goza malu hodi tolok tuituir dalan.

To’o iha Bebonuk ha’u mós tun, lokraik ne’e kalohan mós la habelun ho ha’u lia-tolok fó hanoin fali mai ha’u Tia Fatinha nia liafuan “labarik sira ikus ne’e oin seluk loos, ami uluk iha ai-laran hafoin invasaun militár Indonézia mai Timor durante tinan tolu iha ne’ebé liafuan  tolok ne’e ema la naran ko’alia arbiru sei nia tolok mak nia sei simu justu koretivu sai iha palku leten justifika nia sala liuhosi justisa popular”.

Liafuan respeitu hahú mihis sai perguntas ba ha’u an rasik, tansá tia ne’e dehan hanesan, edukasaun morál iha eskola mak la forte ka!. Ka labarik sira monu iha lasu globalizasaun ou edukasaun família ne’ebé la forte, buat hotu sai perguntas.

“Ha’u nia oan sira mak hanesan ne’e ha’u rakut kedas iha ema barak nia oin” violénsia sei la rezolve problema, violénsia bele hamosu tan problema foun respeitu oan ba inan aman mós bele hahú mihis ho hahalok violénsia. Inan aman sai hanesan bibi atan ne’e tau matan ba oan sira nia bainhira hakat ne’e hahú kle’uk inan aman iha direitu atu haloos hikas.

Matan ho kakutak ne’e sei metin ho novidades iha mídia sosiál hanesan Fecebook ema públika  fotográfia oinoin ne’ebé hatudu ema nia isin-lolon la taka hena (molik), komentariu oinoin hasoru ema ne’ebé iha letratu laran, ko’alia nia tama to’o nia família. Inan aman mak sempre lori todan ba hahalok oan sira nian, sira ne’ebé mak halo komentariu mós julga hanesan nia anju  ne’ebé Maromak haruka mai hodi julga ema nia vida, sei nia tama ona iha dalan ne’ebé kle’uk  dada nia sa’e husi dalan ne’e fó korajen no tempu ba nia hodi muda an, la’ós nia munu ona ba tahu laran, lori rai rahun kari ba nia matan laran no hadelek tan nia.

Ema sala uza mídia  sosiál hodi akuza ema, hafo’er nia naran no nia dignidade, uza mídia sosiál la tuir nia dalan no haluhan tiha katak labarik ho tinan ki’ik barak mós asesu ba informasaun sira, problema ki’ik ka boot iha uma laran lekar hotu iha mídia sosiál no tau-an hanesan figura públika (artis) ne’ebé ema tenke hatene problema hotu kona-ba ó nia-an, laiha ona etika morál  no lekar buat hotu iha mídia sosiál. Buat hirak ne’e hotu hanesan servisu todan ida ba inan aman oinsá atu eduka oan sira fó livredade ba oan bele ransu maibé iha limite.

Família huun ba edukasaun morál oan sira nian, fundasi ba karater oan nian, família baze ne’ebé forte forma ona sira atu la monu iha lasu globalizasaun, família forte nasaun forte i lasu globalizasaun mós sei la doko jerasaun foun.

Dili, loron-31 fulan-Marsu tinan-2016

Esteviana Maria Celina Amaral de Fátima