Lidun
sidade Dili, Maria moris ho simples iha ema riku nia leet. Hak'nauk osan funan
husi folin modo tahan iha lurón, hamnasa midar hasoru sosa nain. Maria la’ós
ona ida ne’ebé forte hasa'an karon todan, nia la’ós ida hamriik loos hodi hiit
sasán biar hamriik bongko Maria nafatin badinas buka moris.
Oin hahú
namkurut, matan komesa haree la moos, fuuk mutin hanahas fuuk metan ho postura
ne’ebé ladún aas, kabala kambatik iha kanotak. Baraka ki’ik ne’ebé halo husi
ai-rin haat hamahon-an iha kalen baluk lima nia okos Maria hahú hala’o nia
servisu. Maria la presiza tuur iha komputadór nia oin, la presiza hatais rapidu
hanesan ema ba servisu naton ho bluza no kabatik taka isin no hena rohan
hafalun ulun. Haklili bote iha kabaas Maria ho fiar-an hahú hala’o nia knaar,
nia bonita iha ha’u nia matan biar malus nakonu iha ibun laran.
Loron
matan sunu ha’u isin lalatak mós ta’uk haksubar-an iha ain fatin, isin hanesan
tiha ona ayam potong ne’ebé lalar iha anar leten, Maria
hateke mai ho oin hamnasa nein hanoin barak ain lori ha’u hakbesik ba nia no
tuur kedas iha nia sorin. La hatene saida mak lori ha’u hakbesik ba nia, karik
tan isin ne’e la so’i ona hasoru loron
manas nia si'ak ou tanba Maria nia hamnasa midar ne’e ka tanba ai-dak iha masa
laran.
“Loron manas ne’e nu’usá la
tuur hakmatek” ko’alia mai no
liman hamoos daudaun nia kankun tahan kinur.
“Naran la’o buka sorte” hatán ba nia ho dada iis naruk.
“Sorte, buat hotu maromak planu
tiha ona. Sei maromak dehan ó nia moris sei hanesan avó simu de'it ona”
“Avó, ema ida-idak ho nia dalan”
“Loos oan ema hotu hakarak moris
tuir nia mehi, sé mak hakarak moris hanesan avó laiha ema ida mak hakarak moris
hanesan ne’e i avó rasik mós lakohi la’ós
avó la agradese ba saida mak maromak fó ona ba avó, sei avó bele hili avó
lakohi dalan ida ne’e” latan
modo iha hadak leten, hatán mai ho lian neineik.
“Avó ai-daak ne’e midar tiha” liman lamas daudaun ba masa laran.
”Afinál ó mai tuur iha ne’e par
liman naruk ba avó nia ai-daak”.
“Iiiss... avó ne’e ha’u koko
tiha lai mak hola ga?”
“Han ba sah avó ko’alia halimar
de'it, la bele hola ba lia”.
Kalohan nakukun iha foho leten,
manas iha rai-tetuk, Maria tuur hamoos tuituir modo tahan kinur, udan bele
tarutu hanesan batar sona iha kalen leten, rai-rahun bele suar hanesan abu-abu
hafalun foho Cablaki tutun Maria nafatin tuur iha fatin ne’e. Maria moris mesak
laiha oan no la’en, Maria liu nia tempu tomak iha baraka ki’ik ne’e. Kalohan
azul nakfila ba nakukun iha minutu balu. Ha’u hamriik husi tuur fatin liman
sorin hiit hela plástiku metan ne’ebé nakonu ho ai-daak hodi dehan;
“Avó ha’u fila ona udan atu
mai ne’e, avó mós haree fila uma sedu”.
Foti liman hodi duni “haree ba
loos uma ajuda Ama halo servisu la’ós la oras avó haree ó nia oin ne’e mosu
hela de'it iha lurón”.
“Heisa avó bonita”.
Ho hamnasa Maria hatán “haree ba ona, ha’u ferik ona mós ó
sei goza”.
Ain ne’e
hakat husik hela fatin ne’e. Lokraik ne’e udan boot tebes, kanu kuak nakonu ho
fo'er no bee, udan-ween turuk iha ai-tahan leet sulin neineik ba rai. Ida ne’e
fó hanoin fali mai ha’u Maria ho nia baraka tan baraka ne’ebé sai fatin ba nia
hamahon-an husi udan mós kuak tun sai, bote ne’ebé enxe ho bua, malus no ahu
hamaluk nia iha fatin ne’e.
Maria
ferik ne’ebé forte tebes iha ha’u matan, nia feto ida ne’ebé lakohi hein atu
tani liman ba ema seluk, tan deit etu bikan ida iha dadeer nakukun Maria ho nia
bongko la’o mai estrada ibun hodi hein kareta husi Ermera no Liqueça bainhira
lori modo mai fa’an iha nia baraka oin.
Liu tiha
loron rua Maria la mosu iha nia baraka, sente falta bainhira liu husi fatin
ne’e la haree hetan Maria ho nia hamnasa midar. Hakat no husu tuir nia feto
maluk ne’ebé fa'an modo iha nia sorin : “Tia, Avó Maria ba tiha ne’ebé mak
la mai fa’an nia modo ne’e”
“Nia moras hanoin barak tan ema
oho tiha nia fahi aman ne’ebé nia hakiak”. Hatán mai ho oin naburut.
Koko
komprende Maria nia situasaun, komprende mós situasaun actual desizaun governu
atu kria sidade ne’ebé moos no saudavel, informasaun ne’ebé fó sai iha
televizaun, rádiu no haree iha Facebook ho komentariu oioin fó hanoin hikas
fali mai ha’u kona-ba Maria, inan ferik ne’ebé hakiak fahi no tau espera ba
fahi ne’ebé nia hakiak sei ajuda selu nia oan hakiak nia eskola mós kotu iha
dalan klaran tan osan ne’ebé hetan liuhosi fa'an modo mós la to’o atu selu
eskola, seidauk tan ho nesidade lor-loron nian.
Fotográfia ne’e
hasai husi belun Acacio Pinto
Kalan tuir mai liuhosi nia baraka,
haree husi dook naroman ki’ik iha baraka nia okos ne’e. Hakat hakbesik ba buka
tuir sé mak iha fatin ne’e. Kontente haree hikas Maria iha fatin ne’e mais la
haree hetan nia hamnasa midar, Maria haksubar nia triste iha lamparina nia
naroman.
“Avó loron rua ona la mai
fa'an modo ne’e?”
“Ha’u iha uma de'it, triste tan
ema mai oho tiha ha’u nia fahi no sira lori tiha fahi mate tula iha karreta
leten husik de'it fahi tali mai ha’u” Maria ko’alia mai ho oin mean.
Husi baraka sorin inan feto seluk
ko’alia ho lian maka’as no hirus :
“Sira mai oho ami nia animal
dehan animal sira ne’e lori moras no hafo'er sidade. Nusa la rezolve lai fo'er
sira ne’ebé lekar arbiru iha sidade laran, osan povu nian uza ba halo estrada
no bee dalan ne’ebé laiha kualidade udan mai bee nalihun iha fatin-fatin fo'er
sira nakonu iha valeta, bai-loron fali rai rahun suar ema dada iis mós ladi'ak,
ida ne’e lori moras ka lae?”.
Ha’u foin komprende
tansá iha loron hirak liubá kuandu husu kona-ba Maria, inan feto ne'e hatán ho
oin naburut. Ha'u hamriik nonook
laiha lian hodi rona de’it Maria nia halerik, Maria tau daudaun mostrada metan
ba plástiku hodi dehan :
“Tinan barak ha’u moris iha
kiak nia laran, laiha ema ida mak mosu mai fó netin osan ruma mai ha'u hodi hola
foos. Ha’u lori ha’u nia ferik ne’e mak la’o tun sai habae-an iha loro-manas
hodi buka osan.
Sei dehan hakarak hakiak animal
ne’e di'ak liubá hela iha foho, ne’e loos mais sé mak atu fó osan ha’u. Fa'an
modo iha foho la folin tan ema hotu-hotu iha toos. Sei iha foho ha'u nia moris
di'ak liu, ha'u la mehi atu mai moris iha Dili.
Duké mai buka moris iha sidade,
ema haree ita hanesan rai-rahun” Maria ko’alia ho liman ain nakdedar.
“Avó nia fahi boot loos oan
ga?”
“Beoan, avó fó han loron kalan
ne’e mós kole, fahi ne’e avó hanoin hela atu oho hodi selu avó nia oan nia
eskola agora ema oho tiha hanesan ne’e, aat liután mak sira lori tiha fahi isin
no rai hela de'it tali ba ha'u, la buat ida ó lori bá. Mais sei la hakiak, ó
mak fó osan ba ha’u ga?, ha’u ko’alia hanesan ne’e ba ema sira ne’e mais sira
tula daudaun avó nia fahi ba karreta la rona saida mak avó ko’alia, husik ba
maromak ne’e boot”.
Fotográfia ne’e
hasai husi belun Acacio Pinto
Kalan
ne’e Maria nakonu ho hirus, laiha liafuan atu hatán ba nia halerik, Maria
haksubar nia triste iha lamparina nia roman. Ba sé loos mak ha’u sei fó sala,
ba desizaun governu ka?. Ou Maria ho nia halerik?. Ida-idak ho nia razaun, ha’u
la hatene loos atu fó sala ba sé no defende sé?. Sé governu rasik la rona nia halerik ba sè loos mak ha'u hato'o susar no halerik
ne'e.
Dili, loron-14 fulan-Abril tinan-2014
Esteviana Maria Celina Amaral de Fátima
Tidak ada komentar:
Posting Komentar