Segundu
ba minutu nune’e bá beibeik, tempu la’o lailais hanesan karreta ho velosidade
aas. Loron ne’e naruk no laiha rohan, kalohan azul hafalun mundu. Naroman
nakfila bá nakukun nune’e bá beibeik. Lurón ne’e nakonu ho ema, pasta no karón
tetek malu no emar sira la’o bá mai,
labarik halerik ba manas
inan kele nia oan iha lipa laran, haklili pasta no liman sorin kaer hela
biberón no bilete ki’ik iha liman.
Lakleur ida
ne’ebé hamriik iha portaun bolu mai ho lian maka’as “sé mak kaer bilete bá
Oe-cusse hakat mai daudaun, lakleur tan ró sai ona”. Ida-idak hakat hakbesik bá, balu
hasaan karón iha kabaas, nadodon no
haklalak hakbesik ró. Hamriik iha tasi ibun hateke ba sorin karuk no loos
kontainer forma naruk iha tasi ibun, laloran tasi hasé ha’u nia tilun foti
matan hateke kedas ida ne’ebé tetuk no luan iha hau nia matan, fuan ne’e sente
nia hamnasa hela mai ha’u, viajen daruak la hanesan tinan hitu liubá sei la gasta tan oras ualu iha ró leten, ró
ahi ki’ik ho kór kinur no mean iha lolon hakerek Dragon habadak oras ualu ba
oras tolu bele to’o ona iha Oe-cusse.
Ambiente
ne’ebé la hanesan iha ró Nakroman, kadeira forma liña hein hela ha’u, AC nia
malirin halo ha’u hakdedar iha fatin sente hanesan hamriik hela iha foho
Ramelau tutun, raan sente nahisin, nehan nakreket hasoru malirin. Husi dook haree foho Sakato nia tutun,
ema hahú la hakmatek balu tabele iha janela tan hakarak haree nia furak husi
tasi laran. La kleur rona odamatan
lian ida ne’ebé hatais kamizola kór menan no kinur halai lalais foti tali no
hodi kesi iha besi-riin, pasajeiru sira la’o forma tuituir malu hanesan nehek
iha didin-lolon husi hela fatin ne’e.
Kuandu
ain ne’e hakat tun husi ró memori hotu kona-ba Oe-cusse mosu derrepente. Hakfodak, ain ne’e la kona tan tasi-been hanesan
tinan hitu liubá iha portu Oe-bau, portu Mahata sai sasin bá viajen daruak, tun husi ró, ó bele sente kedas
Oe-cusse nia manas karik tanba mudansa klimatika, manas ida habeen tiha raan
ne’ebé nahisin no nakali hanesan bee manas Marabo.
Rai rahun
mutin hanesan abu-abu hafalun foho Cablaki hasé ha’u matan, iha lurón ninin karreta
ho ibun naruk kro’at hanesan garfu kee
hela rai maske loro-matan si’ak, kosar halolon isin no hafalun ulun ho xapeu
nafatin firme iha lurón ninin, mudansa ida ne’ebé susar atu halo pintura ho liafuan.
Fatuk-britas ne’ebé nakrakat iha ida dalan klaran nakfila bá alkatraun kabeer
hanesan iha Palasio Governu nia oin, lurón klaran hafahe ho ai-hun hafresku
matan.
Iha dalan
bá Palaban sente falta buat boot ida, ai-daak no sukaer-hun hahú mihis iha
matan, ain ne’e sente la’o hela iha ahi-klaak leten, anin tasi huu mai hakotu
tiha manas ne’e, labarik sira halai ba mai iha tasi ibun hananu ho haksolok no
tuur iha ai-katapa okos haree labarik sira halimar no hanoin hikas memoria fuan
ne’e fekit maka’as hakarak tebes bá haree filafali Lifau nia furak ba dalarua.
Liman bidu iha telemovel haree hetan Lifau nia furak liuhosi Fotográfia fuan
ne’e sente bidu maka’as liután.
Biar
sidade ne’e hafalun ho rai rahun mais nia nafatin furak iha ha’u nia matan, rai
rahun tan dezenvolvimentu hahú daudaun iha rai-ketan ne’e liuhosi programa
governu hanaran Zeems, dezenvolvimentu hahú daudaun no nia ema sira ho laran
maus no hanoin di'ak servisu hamutuk ho governu partisipa iha dezenvolvimentu
no fiar metin katak ai-kesak bainhira kesi hamutuk mak nia sei forsa no silu la
bá.
Kokorek....
kokorek... kokorek... manu-aman hananu iha ai-leten hodi simu loron foun, loron
matan sa’e daudaun husi lorosa’e. Naroman ki’ik iha janela leet leno ha’u
matan, foti matan hateke ba sorin-sorin ha’u belun sira sei haluut an iha manta
laran. Dadeer hakmatek tuur iha uma nia lidun hateke ba natar laran maho-ween
habokon rai laiha movimentu bá mai halo sidade hakmatek liután no ha’u mout iha nia furak.
Iha
ai-lele hun haree inan feto ida dasa hela rai, tan ha’u tuur besik besi kanuk
hodi hein bee.. husi dook nia bolu mai.
“Noi bee laiha karik
mai kuru iha ne’e de’it”
“Di’ak tia, bee iha ne’e sulin hela soke neineik” hatán
ho laran ta’uk tan la koñese nia
“Bee ne’e foin lailais
estadu halo luan entrada ne’e mak muda besi no
seidauk hadi’a fali tan ne’e mak iha parte balu bee iha no balu laiha” haktuir ho lian maka’as husi
estrada sorin.
Ambeno
oan sira mesak laran maus no halibur na’in, bee iha uma lidun ne’e sulin tuir
oras, Oe-cusse nia manas halo isin ne’e halerik ba bee hanesan karau hoban-an
ita tahu laran, sorte wain hela iha viziñu ne’ebé mesak di’ak no hasé na’in
kuandu bee laiha hakat kedas bá viziñu sira ba hariis no kuru bee iha ne’ebá.
Fulan-Novembru
(2015) liubá Governu komemora tinan atus lima prezensa ukun koloniál iha ilha
Lafaek, atividade oin-oin governu halo hodi hametin kultura no promosaun bá
produtul local liuhosi espozisaun,
produtus oioin ó bele hasaru iha fatin ne’e ho modelu ne’ebé la hanesan, la’o tama
sai baraka maske kosar halolon-isin, munisipiu ida-idak mai ho nia identidade
rasik. Ambeno mosu ho nia
dansa tradisionais no nia tais ne’ebé uniku iha ha’u matan, momumentu Lifau
ne’ebé halo husi marmer halo fuan ne’e tarutu maka’as liután.
Sidade ne’e
hahú moris la’ós ona hanesan kota mate ne’ebé ha’u delun dehan iha tinan hitu
liubá. Lurón sira hahú hadi’a kompleta ho nia bee dalan, karreta no motór
hahú movimenta bá mai, ojek (motór ne’ebé uza hodi tula pasajeiru) nadodon bá
mai. Sei ó mai ó Oe-cusse la hakat bá Lifau viajen ne’e sei la kompletu. Tun
husi ojek, haree husi dook sukaer-hun no ai-daak nafatin hamatak fatin ne’e,
laloran tasi hasé maka’as ha’u tilun hanesan ko’alia hela mai ha’u “ó mai fali
ona ga”.
Saudades
ne’e seluk duni bainhira ain ne’e hakat sama rai Lifau, momumentu Lifau furak liután
ho momumentu seluk ne’ebé governu harii iha
nia sorin ró-ahi no nia estatua sira hafurak liután fatin ne’e, viajen ne’e sei la kompleitu
bainhira la hasa’e fotográfia. Fuan ne’e hamnasa maka’as no ibun tutun so bele
dehan ha’u sastifeitu (puas)
haree ó nia furak ba dalarua.
Kia-kaha
Esteviana Maria Celina Amaral de Fátima
Tidak ada komentar:
Posting Komentar