“Mana, alin ibun laran kanek.”
“Huuumm.., haree fó ai-fuan barak ba nia han, keta haluha fó ho vitamina, dalaruma nia menus vitamina mak hanesan ne’e.”
“Di’ak, loron hirak-ne’e nia husu hela de’it mana ho maun.”
“Favór ida haree ho nia. Ha’u kole loos, presiza deskansa.”
Dehan nune’e no hakat daudaun ba kuartu laran. Kole ho servisu ne’ebé aumenta barak no sita oras barak iha li’ur. Bainhira fila ba uma isin hanesan ema kaer ai mak baku. Dadeer bá servisu Ason sei toba no bainhira fila husi servisu fatin Ason toba ona.
Anato okupadu ho nia servisu dalaruma fila kalan-boot to’o mai ami hotu toba ona. até tempu atu han-kalan hamutuk mós bele dehan laiha liu. Dadeer ne’e molok atu ba servisu, Ana prepara ona matabixu hodi dehan;
“Mana, orasida alin husu ha’u atu dehan oinsá.?”
“Dehan de’it Amá bá servisu, keta haluha ho ai-fuan no vitamina ba nia.”
Bainhira foin hakbesik ba karreta ha’u haree Anato foin tuun husi karreta. Ha’u la komprende ho Anato nia servisu nia sempre fila kalan-boot ou dalaruma dadeer. Komunikasaun entre ami bele dehan la’o ladún di’ak.
“Ó, bá de’it ne’ebé mak oras hanesan ne’e foin fila.”
“Sonia, ó bele komprende ha’u ba. Ha’u-nia servisu barak no presiza halo hotu molok ha’u hatama karta hodi husu férias.”
“Sé ó tempu haree lai ho Ason, ohin abin dehan nia moras, hodi kalan ha’u fila tarde nia toba tiha ona, agora de’it mós nia sei toba.”
“Sonia, ha’u mai hariis no sei filafali bá serbisu-fatin.”
“Loos ona.”
Dehan nune’e no aranka daudaun. Loron hira ona hanoin ne’e hahú lahakmatek. Ason nia lalatak mosu beibeik iha ha’u-nia hanoin. Domingo bainhira laiha atividade iha li’ur ha’u sei lori nia bá halimar iha Timor Plaza karik ida-ne’e se halo nia kontente.
Tekiteki telefone iha pasta laran lian. Husi nia lian ha’u hatene ona sé mak telefone mai ho hirus ha’u hatán;
“Nu’usá, saida mak akontese iha uma, ita servisu mós imi telefone tuituir ne’e.”
“Mana, alin isin-manas maka’as, nia ibun laran kanek tan de’it. Di’ak liu mana mai uma lai.”
“Maun la’ós iha uma.”
“Maun foin sa’e daudaun ne’e, bainhira ha’u dehan alin moras maun dehan telefone mana de’it.”
“Ó fó ai-moruk isin manas ba nia. Lokraik ha’u fila mak lori nia bá konsulta.”
Fuan ne’e hahú lahakmatek ‘labarik ne’e moras saida karik’ lakleur mensajen ida tama ‘mana, alin nia isin aumenta manas no buka hela de’it mana.’ Lee mensajen ne’e hetok fuan fekit maka’as liután.
Matan hateke beibeik ba telefone ne’ebé latan iha meza leten, isin-lolon mak iha ne’e maibé ne’e ba hela de’it Ason. Enkontru ne’ebé ha’u labele husik tan ida ne’e mós importante ba ha'u nia karreira iha futuru.
Lokraik ne’e ha’u deside fila sedu nune’e bele lori Ason bá konsulta. Hafodak bainhira haree Ason nia oin-kamutis latan iha kama leten. Tanis hasoru bainhira haree ha'u-nia oin.
‘Amá, ha'u-nia isin manas. Amá bá ne’ebé de’it mak la haree ha'u ne’e.’
Laiha liafuan ida mak sai husi ibun, hakuak nia ho matan-been. ‘troka roupa ita bá konsulta.’ Kaer metin Ason nia liman no liman sorin kaer daudaun telefone no see ba tilun. Telefone ba dahuluk la simu koko tan baruak foin mak hiit.
‘Agora iha ne’ebé, tuir ami bá klínika.’
‘Ó,lori uluk bá orsida fila mak ha'u bá hasoru. Ha'u tenke halo remata relatóriu ne’e agora.’ Dehan nune’e no hakotu daudaun dadalia ne’e.
Iha klínika Ason tanis beibeik no hakuak ha'u metin. Liu tiha minutu balu enfermeira ida bolu nia naran no ami mós hakat tama bá sala konsulta. Doutór komesa halo nia servisu. Haruka loke ibun no halo mós testes seluk hafoin dehan;
‘Ita presiza hasai nia raan hodi halo teste iha laboratoriu.’
‘Nia rezultadu oinsá?’
’Nia rezultadu ohin bele foti kedas no iha ne’e mak ita foin hatene kauza husi moras ne’e.’
‘Doutór, nia moras keta sériu karik.’
‘Husi rezultadu teste mak ita foin hatene, Alin labele tanis.’
Tekiteki telefone iha pasta laran mós lian, mensajen badak ida tama mai ‘imi iha ne’ebé.?’ ‘se iha sala konsulta, sebele ó tama de’it ha'u hein hela nia rezultadu laboratoriu.’ Lakleur Anato mós tama mai sala laran. Bainhira doutór haree hetan nia, ha'u dehan ‘Labarik nia aman doutór.’ ‘halo favór tuur tiha.’
Liutiha minutu balu enfermeira ida tama mai kaer daudaun envelope mutin ida fó bá doutór. Husi doutór nia oin ha'u haree espresaun hafodak bainhira lee rezultadu ne’e. Husi nia espresaun ha'u bele sente iha buat ruma la loos.
‘Triste tebes, labarik ho idade ida hanesan ne’e bele hetan moras ne’e.’ ko’alia nune’e liman lolo daudaun surat tahan mutin ne’e mai.
Anato simu surat ne’e ho hamnasa. Anato hateke metin ba karta ne’e ho liman nakdedar. Tinan hitu moris hamutuk ho nia, ha'u seidauk haree Anato ho espresaun ta’uk no liman nakdedaer hanesan ne’e.
‘Doutór, rezultadu ne’e sala karik. Ha’u la fiar Ason hetan moras ne’e, nia foin mak tinan neen.’ Dehan nune’e no fó karta ne’e mai ha’u.
Matan ikun baku kedas ba rezultadu ikus pozitivu HIV/AISD. Ibun ne’e toos atu dehan oinsá. Só fakar sai sentimentu ho matan-been.
‘Doutór, ita presiza halo teste fali, ha'u la fiar ho rezultadu ne’e.’ dehan Anato.
‘Se di’ak liu inan-aman mós tenke halo teste.’
‘Ne’e di’ak liu para bele hatene loloos labarik ne’e hetan moras ne’e da’it husi sé.’
Dehan nune’e no hateke mai ha'u ho matan ikun. Ha'u la hatene sah sinál mak Anato hatudu ne’e. Inan ida ne’ebé mak laran la moras bainhira haree labarik ki’ik hanesan Anato tenke hetan moras ne’e.
Liutiha minutu balu enfermeiru ida tama mai lori ho envolpe rua tau iha doutór nia meza leten. Anato hatudu nia espresaun hirus no husi nia jestu fó sala hotu mai ha'u. Doutór loke karta ne’e hodi entrega ba ami na’in-rua hodi dehan;
‘Durante ne’e nia besik ho sé.?’
‘Mana ida, ami selu ne’e mak tau matan bá nia, maibé nia sai ona fulan ida rua liubá tanba moras.’
‘Ha’u deskonfia moras ne’e hada’it husi nia tanba rezultadu hatudu ita-boot na’in-rua la hatán moras ne’e.’
Liman ain hakdedar iha fatin, matan-been sulin mós laiha ona folin no sei la halo di’ak fali Ason.
‘Sonia, ó iha Abia nia númeru telefone ka lae.?’
‘Lalika husu atu halo saida, ha’u atu telefone nia agora.’
Anato koko telefone ba maibé laiha ema ida mak hatán. Ho hirus Anato dehan;
‘Sonia, saida mak falta ba ó. Osan fulan ne’ebé ha'u fó ba ó mak la to’o ga oinsá. Dala barak ha’u dehan ona ó lalika servisu iha uma haree labarik maibé ó lakohi ikus nia rezultadu mak ne’e.’
Ha’u la hatene atu hatán oinsá. Ason hanesan prezente ne’ebé furak liu ona iha ha’u-nia moris. Tinan ida liubá ha’u foin mak halo operasaun ba tumor ne’ebé moris iha ováriu no ha'u sei labele kous tan. Tekiteki Anato nia telefone lian. Anato hafodak bainhira haree Abia númeru. Nia simu telefone ne’e ho nervozu molok taka nia dehan;
‘Nia atu mate ka oinsá ha’u la importa, tansá nia tenke hada’it moras aat ne’e mai ha'u-nia oan.’
‘Nu’usá.?’ Husi ho oin pániku.
‘Abia foin mak mate loron rua liubá tanba moras Aids.’
Hakuak metin Ason ne’ebé toba iha ha'u-nia hiti. Fuan ne’e sente atu rebenta bainhira rona novidades ne’e. Bainhira Ason hetan moras ne’e la’ós Abia nia kulpa maibé ha'u-nia sala. Sé uluk ha'u rona saida mak Anato dehan, Ason sei la hetan moras ne’e.
Se karik ha'u bele muda tempu ba kotuk. Ha'u sei husik ha'u-nia servisu hotu no hakiak Ason ho ha'u-nia domin tomak. Nia futuru sei naruk no nia mak ha’u-nia esperansa tansá tenke hetan moras ne’e. Deskute malu mós sei la halo Ason di’ak fali hanesan uluk. Fuan ne’e moras bainhira haree nia tanis. Tansá tenke nia la’ós ha’u mak hetan moras ne’e.
Díli, loron 6 fulan-Abríl tinan-2018
Esteviana Amaral DF
“Huuumm.., haree fó ai-fuan barak ba nia han, keta haluha fó ho vitamina, dalaruma nia menus vitamina mak hanesan ne’e.”
“Di’ak, loron hirak-ne’e nia husu hela de’it mana ho maun.”
“Favór ida haree ho nia. Ha’u kole loos, presiza deskansa.”
Dehan nune’e no hakat daudaun ba kuartu laran. Kole ho servisu ne’ebé aumenta barak no sita oras barak iha li’ur. Bainhira fila ba uma isin hanesan ema kaer ai mak baku. Dadeer bá servisu Ason sei toba no bainhira fila husi servisu fatin Ason toba ona.
Anato okupadu ho nia servisu dalaruma fila kalan-boot to’o mai ami hotu toba ona. até tempu atu han-kalan hamutuk mós bele dehan laiha liu. Dadeer ne’e molok atu ba servisu, Ana prepara ona matabixu hodi dehan;
“Mana, orasida alin husu ha’u atu dehan oinsá.?”
“Dehan de’it Amá bá servisu, keta haluha ho ai-fuan no vitamina ba nia.”
Bainhira foin hakbesik ba karreta ha’u haree Anato foin tuun husi karreta. Ha’u la komprende ho Anato nia servisu nia sempre fila kalan-boot ou dalaruma dadeer. Komunikasaun entre ami bele dehan la’o ladún di’ak.
“Ó, bá de’it ne’ebé mak oras hanesan ne’e foin fila.”
“Sonia, ó bele komprende ha’u ba. Ha’u-nia servisu barak no presiza halo hotu molok ha’u hatama karta hodi husu férias.”
“Sé ó tempu haree lai ho Ason, ohin abin dehan nia moras, hodi kalan ha’u fila tarde nia toba tiha ona, agora de’it mós nia sei toba.”
“Sonia, ha’u mai hariis no sei filafali bá serbisu-fatin.”
“Loos ona.”
Dehan nune’e no aranka daudaun. Loron hira ona hanoin ne’e hahú lahakmatek. Ason nia lalatak mosu beibeik iha ha’u-nia hanoin. Domingo bainhira laiha atividade iha li’ur ha’u sei lori nia bá halimar iha Timor Plaza karik ida-ne’e se halo nia kontente.
Tekiteki telefone iha pasta laran lian. Husi nia lian ha’u hatene ona sé mak telefone mai ho hirus ha’u hatán;
“Nu’usá, saida mak akontese iha uma, ita servisu mós imi telefone tuituir ne’e.”
“Mana, alin isin-manas maka’as, nia ibun laran kanek tan de’it. Di’ak liu mana mai uma lai.”
“Maun la’ós iha uma.”
“Maun foin sa’e daudaun ne’e, bainhira ha’u dehan alin moras maun dehan telefone mana de’it.”
“Ó fó ai-moruk isin manas ba nia. Lokraik ha’u fila mak lori nia bá konsulta.”
Fuan ne’e hahú lahakmatek ‘labarik ne’e moras saida karik’ lakleur mensajen ida tama ‘mana, alin nia isin aumenta manas no buka hela de’it mana.’ Lee mensajen ne’e hetok fuan fekit maka’as liután.
Matan hateke beibeik ba telefone ne’ebé latan iha meza leten, isin-lolon mak iha ne’e maibé ne’e ba hela de’it Ason. Enkontru ne’ebé ha’u labele husik tan ida ne’e mós importante ba ha'u nia karreira iha futuru.
Lokraik ne’e ha’u deside fila sedu nune’e bele lori Ason bá konsulta. Hafodak bainhira haree Ason nia oin-kamutis latan iha kama leten. Tanis hasoru bainhira haree ha'u-nia oin.
‘Amá, ha'u-nia isin manas. Amá bá ne’ebé de’it mak la haree ha'u ne’e.’
Laiha liafuan ida mak sai husi ibun, hakuak nia ho matan-been. ‘troka roupa ita bá konsulta.’ Kaer metin Ason nia liman no liman sorin kaer daudaun telefone no see ba tilun. Telefone ba dahuluk la simu koko tan baruak foin mak hiit.
‘Agora iha ne’ebé, tuir ami bá klínika.’
‘Ó,lori uluk bá orsida fila mak ha'u bá hasoru. Ha'u tenke halo remata relatóriu ne’e agora.’ Dehan nune’e no hakotu daudaun dadalia ne’e.
Iha klínika Ason tanis beibeik no hakuak ha'u metin. Liu tiha minutu balu enfermeira ida bolu nia naran no ami mós hakat tama bá sala konsulta. Doutór komesa halo nia servisu. Haruka loke ibun no halo mós testes seluk hafoin dehan;
‘Ita presiza hasai nia raan hodi halo teste iha laboratoriu.’
‘Nia rezultadu oinsá?’
’Nia rezultadu ohin bele foti kedas no iha ne’e mak ita foin hatene kauza husi moras ne’e.’
‘Doutór, nia moras keta sériu karik.’
‘Husi rezultadu teste mak ita foin hatene, Alin labele tanis.’
Tekiteki telefone iha pasta laran mós lian, mensajen badak ida tama mai ‘imi iha ne’ebé.?’ ‘se iha sala konsulta, sebele ó tama de’it ha'u hein hela nia rezultadu laboratoriu.’ Lakleur Anato mós tama mai sala laran. Bainhira doutór haree hetan nia, ha'u dehan ‘Labarik nia aman doutór.’ ‘halo favór tuur tiha.’
Liutiha minutu balu enfermeira ida tama mai kaer daudaun envelope mutin ida fó bá doutór. Husi doutór nia oin ha'u haree espresaun hafodak bainhira lee rezultadu ne’e. Husi nia espresaun ha'u bele sente iha buat ruma la loos.
‘Triste tebes, labarik ho idade ida hanesan ne’e bele hetan moras ne’e.’ ko’alia nune’e liman lolo daudaun surat tahan mutin ne’e mai.
Anato simu surat ne’e ho hamnasa. Anato hateke metin ba karta ne’e ho liman nakdedar. Tinan hitu moris hamutuk ho nia, ha'u seidauk haree Anato ho espresaun ta’uk no liman nakdedaer hanesan ne’e.
‘Doutór, rezultadu ne’e sala karik. Ha’u la fiar Ason hetan moras ne’e, nia foin mak tinan neen.’ Dehan nune’e no fó karta ne’e mai ha’u.
Matan ikun baku kedas ba rezultadu ikus pozitivu HIV/AISD. Ibun ne’e toos atu dehan oinsá. Só fakar sai sentimentu ho matan-been.
‘Doutór, ita presiza halo teste fali, ha'u la fiar ho rezultadu ne’e.’ dehan Anato.
‘Se di’ak liu inan-aman mós tenke halo teste.’
‘Ne’e di’ak liu para bele hatene loloos labarik ne’e hetan moras ne’e da’it husi sé.’
Dehan nune’e no hateke mai ha'u ho matan ikun. Ha'u la hatene sah sinál mak Anato hatudu ne’e. Inan ida ne’ebé mak laran la moras bainhira haree labarik ki’ik hanesan Anato tenke hetan moras ne’e.
Liutiha minutu balu enfermeiru ida tama mai lori ho envolpe rua tau iha doutór nia meza leten. Anato hatudu nia espresaun hirus no husi nia jestu fó sala hotu mai ha'u. Doutór loke karta ne’e hodi entrega ba ami na’in-rua hodi dehan;
‘Durante ne’e nia besik ho sé.?’
‘Mana ida, ami selu ne’e mak tau matan bá nia, maibé nia sai ona fulan ida rua liubá tanba moras.’
‘Ha’u deskonfia moras ne’e hada’it husi nia tanba rezultadu hatudu ita-boot na’in-rua la hatán moras ne’e.’
Liman ain hakdedar iha fatin, matan-been sulin mós laiha ona folin no sei la halo di’ak fali Ason.
‘Sonia, ó iha Abia nia númeru telefone ka lae.?’
‘Lalika husu atu halo saida, ha’u atu telefone nia agora.’
Anato koko telefone ba maibé laiha ema ida mak hatán. Ho hirus Anato dehan;
‘Sonia, saida mak falta ba ó. Osan fulan ne’ebé ha'u fó ba ó mak la to’o ga oinsá. Dala barak ha’u dehan ona ó lalika servisu iha uma haree labarik maibé ó lakohi ikus nia rezultadu mak ne’e.’
Ha’u la hatene atu hatán oinsá. Ason hanesan prezente ne’ebé furak liu ona iha ha’u-nia moris. Tinan ida liubá ha’u foin mak halo operasaun ba tumor ne’ebé moris iha ováriu no ha'u sei labele kous tan. Tekiteki Anato nia telefone lian. Anato hafodak bainhira haree Abia númeru. Nia simu telefone ne’e ho nervozu molok taka nia dehan;
‘Nia atu mate ka oinsá ha’u la importa, tansá nia tenke hada’it moras aat ne’e mai ha'u-nia oan.’
‘Nu’usá.?’ Husi ho oin pániku.
‘Abia foin mak mate loron rua liubá tanba moras Aids.’
Hakuak metin Ason ne’ebé toba iha ha'u-nia hiti. Fuan ne’e sente atu rebenta bainhira rona novidades ne’e. Bainhira Ason hetan moras ne’e la’ós Abia nia kulpa maibé ha'u-nia sala. Sé uluk ha'u rona saida mak Anato dehan, Ason sei la hetan moras ne’e.
Se karik ha'u bele muda tempu ba kotuk. Ha'u sei husik ha'u-nia servisu hotu no hakiak Ason ho ha'u-nia domin tomak. Nia futuru sei naruk no nia mak ha’u-nia esperansa tansá tenke hetan moras ne’e. Deskute malu mós sei la halo Ason di’ak fali hanesan uluk. Fuan ne’e moras bainhira haree nia tanis. Tansá tenke nia la’ós ha’u mak hetan moras ne’e.
Díli, loron 6 fulan-Abríl tinan-2018
Esteviana Amaral DF
