Anin huu ai-tahan bidu iha fatin. Agio, Abia no Aida toba-dukur di’ak iha meiudia boot. Oras ida ona ha’u iha fatin ne’e maibé la haree hetan Anato. Fuan ne’e hahú lahakmatek, ha’u hakat hakbesik Sonia ne’ebé fase namanas hela bikan iha dapur laran hodi husu;
‘Anato iha ne’ebé?’
‘Ohin nia halimar hela ho nia kolega sira iha ne’e.’
‘Ha’u husu agora daudaun nia iha ne’ebé?’
‘La hatene, nia la dehan atu bá ne’ebé.’
‘Buka lailais nia, labarik bui-feto hanesan ne’e ó husik nia la’o sai livre loos. Ó la moe ga viziñu sira hamnasa nia.’
Sonia husik hela bikan sai bá buka daudaun Anato, fuan ne’e hetok lahakmatek liután bainhira Sonia mai dehan;
‘Ha’u, la hetan nia.’
‘Labarik ne’e mai nia mate kedas ha’u.’
‘Ó, nu’usá gosta si’ak hela de’it nia.’ Hatán ho lian maka’as.
‘Ó, lalika defende demais nia, ó halo hanesan ne’e mak iha fatin nia halo an mamar hanesan feto.’
Nein liafuan ida mak sai husi ha’u-nia ibun, hamoris daudaun motór buka Anato to’o lurón boot. Tekiteki haree hetan Anato nia kolega ne’ebé baibain sira halimar hamutuk, hakbesik ba nia hodi husu;
‘Aje, ó hatán Anato ga.?’
‘Tiu, ohin ha’u haree nia hi’it karón la’o bá kraik’ dehan nune’e liman hatudu ba lurón bá tasi-ibun.
Tasi fó hanoin fali mai ha’u kona-ba mehi aat hodi kalan, ha’u haree Anato hamriik iha tasi-ibun anin-boot bainhira ha’u bolu nia fihir ha’u ho oin boot hodi dehan;
‘Imi la hadomi ha’u, ha’u bá ona no lalika buka ha’u.’
Dehan nune’e no la’o daudaun ba tasi laran. Bainhira ha’u koko atu salva nia. Halai lailais bá tasi-ibun hodi bolu nia naran, Sonia fanun ha’u no hateke metimetin ha’u-nia oin hodi husu;
‘Ó, nu’usá kalan-boot hakilar mesamesak.’
Dadeer ne’e molok atu bá servisu ha’u dehan ba nia atu halimar iha uma-laran no labele badiu. Oras ida nia laran buka nia iha tasi-ibun maibé la hetan. Fatin ne’e mamuk laiha ema ida mak la’o bá-mai tan anin-boot.
Fila no hakat bá tuur kedas iha ai katapa hun. Hanoin ne’e ba hela de’it mehi hodi kalan. Anato ha’u-nia oan mane daruak. Bainhira haree husi fíziku nia lahanesan ho Agio, isin lotuk, gosta hadi’a an hanesan feto, la gosta fo’er, gosta ajuda nia Mamá te’in no nia hahalok mós hanesan labarik-feto.
Jestu ida-ne’e halo ha’u hirus, bainhira ema dehan nia panleiru. Dalaruma ha’u hirus no bandu nia labele ransu ho labarik-feto sira no uza mós violénsia hodi ameasa nia. Maibé ida-ne’e la muda buat ida.
Bainhira ha’u laiha uma no nia halimar ho nia alin-feto na’in-rua no hatais sira nia vestidu. Ha’u-nia tilun sente resik ho viziñu nia ibun, iha ema balu gosta nia hahalok maibé barak mak lae. Sira balu sempre dehan;
‘Inan-aman sira uluk halo sala ruma karik ne’e mak oan sai tiha hanesan ne’e.’
Bainhira ha’u tuur iha kadeira ai ne’ebé hahú tuan hateke ba relójiu hatudu tuku haat, oras tolu hein maibé nia la mosu mai. Tekiteki hanesan buat ida obriga ha’u atu kontinua bá buka nia iha tasi-ibun. Lokraik ne’e anin la boot ona hanesan ohin meiudia.
Ema lubuk iha ona tasi-ibun ho oin paniku, joven balu ne’ebé hatene nani halai daudaun tama ba tasi laran. Fuan ne’e hahú lahakmatek buat ruma atu akontese mai ha’u-nia família no hanoin ne’e ba kedas Anato.
‘Joven ida ohin mout ne’e, ema hetan ona.’
Halai lailais bá tasi-ibun hodi haree sé mak ne’e. Bainhira hakbesik ba ha’u haree Anato. Ema hatoba hela iha rai-henek leten, iis laiha ona. Hakuak nia metimetin hodi dehan;
‘Ha’u-nia oan mak ne’e.’
Joven lubuk ida ajuda ha’u lori nia mate isin to’o ba uma. Bainhira to’o iha uma Sonia tanis hasoru no hakuak metimetin Anato nia isin-mate hodi dehan;
‘Ó mak halo nia hanesan ne’e. Hodi kalan nia dehan ba ha’u, Mamá, Papa ne’e la hadomi ha’u karik tan ne’e mak nia gosta baku hela de’it ha’u, to’o tempu ida ha’u bá ha’u lakohi fila ona.’
Fuan ne’e sente mamuk bele hanu’usá mós nia nafatin ha’u-nia oan. Biar nia diferente husi Agio no nia hahalok hanesan feto la siknifika katak ha’u la hadomi nia. Bainhira lakon nia ha’u foin mak arrepende ba hahalok no tratamentu durante ne’e.
Dala wain ha’u uza violénsia no liafuan kro’at ho intensaun oinsá mak bele muda nia hahalok hetok ida-ne’e halo nia fuan kanek no sente ida-ne’e hanesan diskriminasaun ida ba nia an.
Bainhira ha’u arrepende buat hotu liu ona, nia isin-lolon la hamutuk ona ho ha’u, maibé nia memória no hahalok di’ak hotu sei metin iha memória.
-‘Sekarik ha’u bele hili, ha’u mós hakarak moris normál hanesan mane maluk sira seluk maibé lai, hahalok feto nia domina iha ha’u-nia isin-lolon. Diskriminasaun ne’ebé ha’u simu iha uma-laran halo ha’u lakon esperansa. Oinsá mak komunidade bele simu ha’u-nia prezensa sé família rasik la fó apoiu ha’u. Diskriminasaun ne’e para ho ha’u labele hada’et tan ba ema seluk. -
Díli, loron-18 fulan-Juñu tinan-2018
