MAMÁ, MORAS LOOS (Parte I)

“Sonia, orasida kalan Ana nia tinan. Nia konvida ita bá han hamutuk iha nia uma.”

Sonia hamnasa kontente bainhira lee mensajen badak ne’e. Haksoit tun husi kama leten loke daudaun armáriu hodi buka roupa ne’ebé nia sei hatais iha festa kalan ne’e. Ana, Sonia nia belun di’ak ida iha eskola.  

Sonia nia matan monu ba vistidu mutin, kotuk manuk no sakat iha sorin. “Ha’u sei bonita bainhira uza vestidu ne’e” Sonia hamnasa mihis bainhira haree nia an iha lalenok, lalenok la bosok ba sah mak Sonia haree, feto morena, isin lotuk, hasan kuak no fuuk been ne’e bonita tebes. 

Hanoin ne’e hahú lahakmatek, sah prezente mak nia sei fó ba Ana iha nia aniversáriu ba dala sanulu resin hitu ne’e. Bainhira sai husi kuartu laran, nia haree daudaun nia Mamá hamoos hela modo-mutin iha varanda. Ho hamnasa mihis hakbesik ba nia Mamá no haku’ak husi kotuk hodi dehan;

            “Amá, ohin Ana nia tinan nia konvida ami atu bá nia festa.”

            “Ó, bá ho sé?”

“ Ha’u-nia kolega sira.” Dehan nune’e husik daudaun nia liman husi nia Mamá nia kabas no tuir iha nia Mamá nia sorin.

“ Festa kalan di’ak liu ó lalika bá ida, ó iha uma ajuda Amá te’in. Ó-nia aman laiha uma orasida fila sé mak bá hasoru ó.”

“Di’ak hela sah Amá, lalika ta’uk ha’u fila ho ha’u-nia kolega sira.”

Dehan nune’e dada daudaun toalla iha tali leten, hakat bá hariis-fatin. Bainhira hakat tama  bá hariis-fatin nia Mamá hakilar tuir nia husi kotuk, “ha’u ko’alia ó la rona ne’e, ó atu rona loos sé.” Aida hatene nia oan-feto sei ulun-toos no sei la rona saida mak nia dehan.

           

La rona ba saida mak Aida dehan. Sonia kontinua hariis. Sai husi hariis-fatin mai ho hamnasa mihis nia hatán ba nia Aida.

            “Amá, kalma de’it ha’u-nia kolega barak sira sei lori ha’u fila sah.”

Sonia foti vestidu ne’ebé latan iha kama leten hatais daudaun, foti Mamá nia mina-morin kose ba isin, tekiteki mensajen badak ida tama. Nia foti telefone ne’ebé latan iha meza leten ho hamnasa mihis.

“Hein iha ne’ebá, ami bá tula agora.”

Bainhira lee tiha mensajen badak ne’e, lian hahusuk mosu derrepente, sé mak ne’e tansá iha ekran telefone la mosu naran maibé númeru telefone de’it. Parese Anita tan mensajen dahuluk mai husi nia. Iha nia laran nia komesa hanoin “dalaruma nia kartaun telefone laiha saldo karik tan ne’e nia uza ema seluk nia númeru.”

            “Amá, ha’u uza lae karteira  metan iha armáriu laran ne’e.”

            “Uza bá, haree orasida fila sedu.”

            “Di’ak’’

            “Ó, bá ho sé?” dehan nune’e hamriik daudaun iha odamatan oin.

            “Ho ha’u-nia kolega, sira iha dalan ona mai tula ha’u.”

Lakleur karreta ida apita daudaun iha uma oin. Sonia foti karteira  ne’ebé latan iha meza leten bensa Mamá nia liman hakat hakbesik ba karreta pajero ne’e. Karreta ne’e para iha uma oin maibé la hatún nia virdu. Sonia loke odamatan foti liman ba nia Mamá hodi dehan  

“Amá ami bá ona.”

Festa hahú daudaun maibé Sonia seidauk mosu iha ne’ebá. Ana lakohi huu lilin bainhira nia belun di’ak sira seidauk kompletu.  Ana fihir metimetin Anita hodi husu.

           

            “Ó  dehan ba nia ka lae?”

            “Ha’u dehan ona no koko telefone maibé nia la hi’it.”

Bainhira haree Ana hatudu oin-naburut. Alex ne’ebé kleur ona tau laran ba Sonia, bolu Anita hodi akompaña nia bá tula  Sonia iha uma. Bainhira Anita no Alex  to’o iha uma oin Aida hafodak bainhira rona Sonia seidauk to’o iha Ana nia uma.

            “Sé nia la bá iha ne’ebá. Entaun nia bá ne’ebé loos.”

            “Tia Aida, ami koko telefone ona maibé nia la hi’it.” 

            “Koko telefone took?” Aida hahú paniku.

Anita foti telefone see ba nia tilun, telefone lian daudaun maibé laiha ema ida mak hi’it. Ania hala'i husi kuartu laran, kaer hela Sonia telefone hodi dehan;

           

            “Bin Sonia nia telefone mak ne’e hela.”  

Hetok ida-ne’e halo Aida lahakmatek liután. Sé loos ma ohin mai tula nia oan-feto.

Iha fatin seluk karreta pajero ne’ebé ohin tula Sonia bá para iha área tasi-ibun. Sonia hahú deskonfia tan laiha ema ida mak iha fatin ne’ebé sira bá. Iha karreta laran bainhira Sonia husu kona-ba Ana nia festa sei halo iha ne’ebé. Mane morena ne’ebé tuur iha nia sorin ho hamnasa mihis dehan;

            “Festa iha tasi-ibun, ó kalma de’it lakleur ita to’o ona sah.”

            “Maun na’in-rua Ana bolu oinsá, tan ha’u nunka haree imi-nia oin.”

            “Ó, kalma de’it bainhira to’o mak ami hatudu loloos ami-nia oin ba ó.”

            “Ana, nia maun ga?”

            “Ó nonook de’it no lalika husu barak.”

“Maun, ita atu bá ne’ebé mak ne’e. tama fali bá du’ut laran ne’e. Pois fatin ne’e mós nakukun tan.”

Sonia komesa ta’uk no hakilar ho lian maka’as, mane-klosan ne’ebé tuur iha Sonia sorin kaer metin nia liman hodi dehan;

            “Ó, kalma oituan doben, ó hakilar to’o iha ne’ebé mós ema sei la rona.”

Sonia komesa ta’uk no buka telefone iha karteira laran maibé laiha. Mane klosan seluk ne’ebé lori karreta ne’e para derrepente no loke karreta nia odamatan hodi dada tun Sonia husi karreta laran. Mane morena, lian bokar ne’ebé tuur iha Sonia sorin ne’e dehan;

“Ha’u mak ohin hetan nia númeru telefone no nia uma ne’ebé ha’u mak uluk depois mak ó.” dehan nune’e no kaer metin Sonia liman.

“Loos ona ó mak uluk maibé keta kleur demais.”

Sonia nafatin hakilar karik iha ema ruma mak rona nia no mai ajuda nia. Mane morena ne’e kaer metin Sonia liman hodi dehan;

            “Hakilar ba to’o ó-nia lian maran mós sei laiha ema ida mak mai ajuda ó.”

“Ó, atu halo saida mai ha’u.” Dehan nune’e lori ain tebe daudaun mane morena ne’e nia liman.

“Bro, ó mai ita na’in-rua book dala ida de’it. Ha’u mesak de’it labele tan nia hanesan loos ular-oan ne’e.”

Sonia nafatin hakilar maibé laiha ema ida mak rona nia lian. Mane morena na’in-rua ne’e hamnasa bainhira haree Sonia koko hala'i no monu iha rai-henek leten.

“Ó  atu hala'i no hakilar to’o iha ne’ebé mós sé laiha ema ida mak rona ó.”

Lakleur mane lian boot ne’e duni no kaer kona Sonia. Nia dada Sonia nia fuuk hetok halo Sonia hakilar maka’as liután. Mane ida seluk kaer metin Sonia nia liman no ida seluk hasai obriga  roupa husi Sonia isin-lolon.

Sira hamnasa kontente bainhira haree Sonia nia isin-lolon lahó roupa. Sonia kontinua hakilar no tanis maibé mane morena na’in-rua halo an hanesan ema diuk no tabele tuir Sonia hanesan bibi-oan ne’ebé tabele tuir nia inan buka susu-been.

Fitun no fulan  sasin monok ba hahalok aat mane na’in-rua ne’e. Raan no moras maka’as iha Sonia nia isin-lolon halo nia laiha forsa hodi hamriik.

            “Agora hanu’usá, ita husik hela nia ne’e ga.”

            “Ita lori fali bá nia uma maibé ita hatún hela de’it nia iha dalan.”

“Loos ona maibé labele halo ema deskonfia, hein sidade hakmatek ona mak ita lori nia bá.

Sonia kontinua tanis maibé lahó lian. Matan-sulin neineik. Nia moe ho nia an, moe ho du’ut no ai-tahan sira-ne’ebé iha nia oin. Lakleur mane lian boot ne’e hakbesik ba nia no tuda roupa Sonia nia oin.

            “Hatais  tiha roupa ne’e. Ga ó hakarak toba molik de’it iha ne’e.”

            “Nu’usá, imi la oho de’it ona ha’u.”

            “Ami sei la oho ó  maibé ó mak sei oho an rasik.”

            “Animál hanesan imi la merese moris.”

Mane lian boot ne’e dada Sonia fuuk hodi dehan “ó, hili ami soe-hela ó iha ne’e ou ami tula ó bá hatún ó iha dalan tama ba ó-nia uma.”

Dehan nune’e dada orbiga Sonia bá karreta laran. Sonia koko atu hakilar maibé laiha forsa isin sente moras tan tuku no tebe ne’ebé nia simu husi mane moe laiha na’in-rua ne’e halo nia laiha kbiit hodi hamriik.

Anita deside la fila bá partisipa Ana nia aniversáriu no hili atu hamaluk  Aida. Tuku rua ona Sonia seidauk fila. Anita toba iha Sonia nia kuartu ho hamaluk husi Abia. Sonia nia alin daruak.  Aida hahú lahakmatek nia la’o bá-mai de’it iha varanda hodi hein nia oan-feto boot.

Tekiteki nia Sonia la’o hakbesik nia vistidu mutin ne’ebé ohin Sonia hatais nakonu ho raan. La’o mós atu monu salasala.  Aida hala'i lailais ba haku’ak nia oan-feto. Tanis mós rebenta iha minutu ne’e kedas. Aida labele imajina saida mak akontese ona ba nia oan. Ho matan-been Sonia dehan;

            “Amá, ha’u moe ho ha’u-nia an. Sira kolu obriga ha’u no baku ha’u hanesan animál.”

Aida haku’ak metin nia oan-feto boot no laiha forsa atu rona saida mak nia oan-feto sei konta.  Kalan ne’ebé Sonia labele haluha nia vida tomak mane moe laiha ne’e hadau nia virjen ho obriga. Sonia hirus ho fitun no fulan tansá sira nonook de’it bainhira ema hadau obriga buat ne’ebé folin liu iha nia an. Ho matan-been Aida hi’it Sonia tama ba uma-laran. Sonia hateke metimetin  Aida hodi dehan “Mamá, moras loos.”  Aida nonook no la hatene loos atu halo oinsá, so matan-been de’it mak bele dezeña nia sentimentu. (kontinua)

SAUDADES

La hatene domin ne’e mosu  iha ne’ebé no mai hodi bainhira.

Buat ne’ebé ha’u hatene sente falta bainhira ó laiha ha’u-nia sorin.

La hatene saida halo ha’u, iha minutu sira ne’ebé ha’u liu matan ne’e dook husi ó

Tilun ne’e la baruk atu rona ó-nia lian.
Ó-nia hamnasa halo fuan husi minutu ba minutu fekit maka’aas.

Bainhira ó la'o dook. Minutu sira ne’ebé ha’u liu sente laiha folin.

Ó hanesan magnétiku ne’ebé dada tomak ha’u-nia ksolok.

Iha minutu sira ó laiha ha’u-nia sorin, ha’u saudades ó.

Matan hateke beibeik ekran telefone hodi hein ó-nia telefonema.

Lalika kastigu ha’u ho sentimentu ne’e
Bainhira rona ó-nia lian fó hikas ksolok.

Ha’u moe atu dehan ida ne’e maibé domin ne’e moris ona iha ha’u fuan.

Díli, loron-1 fulan-Agustu tinan-2018