SIDADE HADELEK MATAN VERSU DATOLUK "AIDS HAMOUT HA'U NIA MEHI" (PARTE II)

Ha’u tuur iha corridor ospitál hodi loke karta ne’ebé  fò mai, fuan hahù lahakmatek surat-tahan mutin ne’ebé  hakór ho letra metan iha nia laran hakerek pozitivu HIV-AIDS, sadere-an ba kadeira matan-been sulin neineik laiha lian "sei moras ne'e mak tebes saida loos mak ha'u sei hateten ba Mamá , keta halo rezultadu ne'e sala karik". Oras bá oras ha'u iha fatin no kumu metin hela surat-tahan ne'e, sah sala mak ha'u halo hodi hetan moras.

Ha'u nafatin la fiar ho rezultadu, hakat hakbesik ba enfermeira ne’ebé ohin entrega karta ne'e, hodi husu ba nia;

“Mana, Doutór nia fatin besik iha oituan ne’ebé ?” husu ho lian ta'uk no duvidas. 

“Alin tama iha sala dahuluk, Doutór mós hakarak ko'alia ho alin” hatán  nune'e no liman hatudu ba odamatan. 

Ha'u dere odamatan no hakat tuur iha Doutór nia oin no foti sai surat-tahan tau iha meza leten, biar fatin ne'e malirin maibé kosar lotuk nafatin belit iha rentos. Doutórf oti karta ne'e hodi haree no dehan. 

“Triste atu dehan ba ita-boot katak ita hetan moras pozitivu AIDS, virus ne'e HIV kleur ona hela ita nia isin no agora tama ona iha faze ikus mak AIDS. Moras ne'e rasik to'o oras ne'e seidauk iha ai-moruk atu kura” 

“Doutór ha'u la fiar bele hetan moras ida ne'e, ha'u nunka ba mete tun sa’e, oinsá mak ha'u bele hetan moras ne'e”. hatán ba ho lian hirus no oin namkurut. 

“Sim, moras ne'e bele hada’et liuhosi relasaun seksuál, daun uzadu husi ema ne’ebé  hetan ona moras ne'e, bele da'et mós husi inan isin ne'ebé hetan ona moras ne'e ba nia oan iha kabun laran.”

Ha'u nafatin la fiar ho saida mak Doutór ko'alia mai, ha'u hili atu sai husi sala ne'e no lakohi rona Doutór nia esplikasaun. Kuandu hakat hakbesik odamatan Doutór haktuir “alin la’ós fasil hasoru realidade maibé nafatin hakbesik mai ospitál”. 

Liman ain nakdedar no hakat ne'e sente todan, hanoin ne'e komesa laloos, sé loos mak sei rona ha'u nia halerik ne'e, karik Mamá  !!. lae, di’ak liu Mamá keta hatene lae kona-ba moras ne'e, sé ha'u hato'o ba Mamá ha'u rasik mak sei harahun Mamá nia mehi, ha'u la'ós oan ne’ebé Mamá  tau laran hela hodi haree no tulun alin sira no duni Mamá nia mehi.

La'o iha lurón hanoin ne'e laiha ona iha isin lolon, karreta no motór nia barullu lakon iha ha'u nia tilun. Iha cruzamentu karreta atu xoke tan ha'u, tilun ne'e diuk atu rona saida mak kondotór ko'alia. Ha'u nafatin la'o to'o iha tasi ibun Lisedere, sé loos mak sei rona ha'u nia halerik ou karik ha'u mós sei tuir Papa nia ain fatin. Ha'u tuur mesamesak iha ai-katapa nia huun matan-been sulin ba rai, ha'u hakilar hanesan ema bulak. Ha'u tuur iha fatin ne'e hamaluk ho anin no laloran tasi.

Ha'u tuur no sadere iha ai-katapa hun to'o dukur iha fatin, matan ne'e sei taka metin lakleur ha'u rona ema hakat mai hodi dehan

“Abio, ó nu’usá mak toba fali iha ne'e”, Afinál tiu João mak mai, nia koñese ha'u tan baibain   ami fa'an sigaru hamutuk. 

Ha'u loke matan no subar ha'u nia triste ho dehan “ha'u kole ne'e mak ohin la'o mai toba tiha iha ai-hun ne'e”. 

“Ohin kedas ha'u hamriik iha dalan ibun ne'e ha'u haree hela ó nia jeitu, nu’usá iha problema ruma kah?” Tiu João husu ho oin ta’uk. 

“Tiu ha'u atu dehan buat ida ba tiu mais keta dehan ba ema ida sah tan ba Mamá ” ko'alia nune'e no matan-been sulin habokon hasan. 

“Saida mak halo ó triste hanesan ne'e” 

“Ha'u moras AIDS” 

“Jesus ó halo saida mak bele hetan loos moras aat ne'e” 

“Ha'u rasik la hatene, tan ha'u konsidera tiu hanesan aman ida tan ne'e mak ha'u ko'alia sai ba ne'e.” 

Nia hakat mai hodi kaer ha'u nia kabaas hodi dehan “ó tenke forsa nafatin, ha'u hatene momoos ó nia inan, nia sei la forsa simu realidade ne'e, loron hira ne'e ha'u haree nia kontente loos ho ó nia bolsa estudu ne'e, ó hanesan mane boot, ba ó mak nia laran metin, sei hanesan ne'e ona ó ko'alia ho nia”. 

“Tiu hatene didi’ak ha'u nia moris, ha'u nunka ransu no halo buat arbiru tun sa’e iha li’ur, ha'u rasik la fiar bainhira rezultadu husi ospitál ne'e”.

Tiu João nafatin fó korajen mai ha'u hodi ko'alia ba Mamá , liu tiha semana ida mós ha'u seidauk hateten ba Mamá kona-ba moras ne'e, kalan ne'e ha'u tuur iha varada ho oin naburut Mamá  hakat husi uma laran mai haree ha'u tuur mes-mesak hodi dehan.

“Kalan hira ne'e, ó la bá fa'an sigaru?” 

“ Ha'u la bá tan ha'u sente atu moras” 

“Ó tenke kuidadu ó nia saúde, oinsá imi nia rezultadu bolsa estudu ne'e” Mamá  ho oin hakarak hatene. 

“Ha'u la pasa ida” ko'alia nune'e no oin hakruuk ba rai ho matan-been.

 “La buat ida tinan oin mak koko fali” Mamá hatán nune’e hodi fó korajen ba ha'u.

Ha'u la’ós tanis tanba ha'u la pasa maibé ha'u tanis tan ta’uk haree Mamá nia oin no hato'o lia-loos. Liu tiha fulan neen isin ne'e hahú krekas ba beibeik, dalaruma isin manas maka’as no kabun moras ne’ebé  nunka di’ak, kole hanesan ema halo servisu todan, ibun sira ne'e komesa kanek, kuandu ha'u ba sentina ha'u moe haree ha'u nia oin-lulik ne’ebé hahú kanek. Mamá  komesa ta’uk haree ha'u nia-an, dala barak nia obriga ha'u atu ba konsulta hatán ba nia dehan di’ak, mais nunka mosu iha ospitál tan ha'u hatene ona kona-ba moras ne'e.

Iha kalan ida Mamá  tuur iha kama ulun no kaer metin ha'u nia liman hakuak ha'u hodi tanis, ha'u nafatin la hato'o lia-loos ne'e ba Mamá , Ania ha'u nia alin ikun hamriik iha odamatan ho matan-been nia mak la forsa atu ko'alia ba Mamá  kona-ba ha'u nia moras, iha uma laran só Ania de’it   mak hatene kona-ba moras ne'e tan nia lee hetan ha'u nia diáriu. Ha'u komesa hatoman hakerek diáriu wainhira hatene ha'u hetan moras ne'e, saida mak ha'u sente no hakarak ko'alia ha'u hakerek hotu iha kadernu ki’ik ne'e.

Fulan hira ikus ha'u la mosu ona iha tasi ibun, isin ne'e laiha ona forsa hodi hamriik sah tan hodi la’o, atu ba sentina de’it mós Mamá sei ajuda hiit, ha'u hanesan tiha labarik ki’ik ne'ebé aprende la’o, loron kalan Mamá tuur de’it ho matan-been tan de’it ha'u nia hahalok, ha'u la’ós oan ne’ebé  serve atu Mamá tanis ba, ha'u oan ne’ebé só husik hela kanek no matan-been ba Mamá. Ha'u moe ho ha'u nia-an arrepende mós buat hotu liu ona.

Viziñu sira komesa bis-bisu kona-ba ha'u nia moras, Mamá nia modo mós la folin ona tan ema viziñu sira ta’uk ha'u nia moras ne'e atu da'et ba sira, loron ida Mamá hirus Ania no Abui tan modo la folin, Mamá nia lian forte iha ha'u nia tilun “imi baruk ten bá fa'an modo ita atu han saida?, agora ó nia maun moras hanesan ne'e ita presiza osan”. Ha'u tanis la ho lian iha kuartu laran deskulpa Mamá ha'u labele ajuda, só halo todan ba Mamá . “Na’i nu’usá  ita la bolu tiha ha'u bá hodi hamutuk ho Papa”.  

Iha lokraik ida tio João mosu mai iha uma hodi haree ha'u, kuandu loke odamatan kuartu nia hakfodak haree ha'u nia kondisaun, nia obriga Mamá lori ha'u ba ospitál mais ha'u nafatin lakohi tan ha'u hatene ona katak tarde ka mate ha'u sei mate no moras ne'e sei labele kura. Tiu João la tahan no hateten sai ba Mamá  kona-ba ha'u nia moras, lokraik ne'e ha'u sente hanesan buat hotu nakukun tan Mamá nia halerik. Ibun ne'e sente to'o, liman ne'e laiha forsa hodi hamaran Mamá  nia matan-been.

Lokraik ne'e sira lori duni ha'u ba ospitál, doutór ne’ebé uluk ha'u hasoru ne'e mai duni haree ha'u, kuandu haree tatto iha ha'u nia kotuk laran no husu tuir kona-ba tatto ne'e no iha ne'e mak nia foin deskobre afinál ha'u hetan moras aat ne'e husi daun tatto uzadu, ha'u arrepende mais buat hotu liu ona. Loron ida antes ha'u tama iha ospitál ha'u hakerek hotu ha'u nia lia-meno ba Mamá , Ania no Abui tan ha'u sente ona katak loron hira ba oin ha'u nia liman ne'e sei la forsa ona hodi hakerek.  

Lia-fuan ikus ne’ebé ha'u hakerek ba Mamá  “Mamá  deskulpa, ha'u la'ós oan ne’ebé  di’ak ba Mamá , obrigado ba domin hotu ne’ebé  Mamá  fó mai ha'u, deskulpa tan ha'u halo Mamá tanis maibé buat ida ne’ebé ha'u hakarak Mamá hatene mak ha'u hadomi tebes Mamá , ha'u la forsa haree Mamá  tanis, di’ak liu ha'u mate par labele halo Mamá terus hanesan ne'e, obrigada Mamá  fó ona Mamá nia hiti mai ha'u toba, kuidadu ha'u husi ki’ik to'o boot, ha'u laiha forsa hodi selu Mamá  nia favór, ha'u kontente bele moris husi inan ida hanesan Mamá, inan ba hun domin. Ha'u Hadomi Mamá”. 

Ania no Abui “ba maun nia alin doben sira, deskulpa ha'u la'ós maun ne’ebé  di’ak ba imi na’in-rua, ha'u promete buat barak ona ba imi maibé promete sira ne'e ha'u la halo tuir. Abui sé maun laiha ona iha mundu ne'e ó mak sei troka maun nia fatin, ó hanesan feto boot kuidadu Mamá  no Ania, deskulpa maun husik hela naha todan ne'e ba ó tan maun fiar sé sai bin ne’ebé  di’ak hodi troka maun nia fatin, Mamá  mós ferik daudaun, ha'u moe tan la konsege halo Mamá  kontente no duni Mamá nia mehi sai realidade maibé maun fiar ó sei forte liu no sei la tuir maun nia ain-fatin, hadomi imi ha'u nia alin doben”.

Iha ospitál matan ne'e hahú haree la moos, buat hotu malahuk, ha'u kaer metin Mamá nia liman to'o iis ne'e lakon husi isin lolon, deskulpa Mamá ha'u husik hela kanek ba dalarua.   

NB : istória fiksaun maibé bazeia ba realidade ne’ebé hakerek nain hasoru, istória ne’e rasik la refere ba ema ida, iha biban ida ne’e husu mós ba lee nain sira atu fó mós ita-boot sira kritika no sujestaun bele mai iha email este.amaral8@gmail.com ou bele mós kontaktu mai númeru 77370872, obrigada wain.

Dili, loron-14 fulan-Jullu tinan-2016