LA'ÓS HA'U NIA HAKARAK

“Huuumm... huumm.... huumm..... Ha'u halo sala saida ba imi? Tansá imi gosta goza, hamnasa ha'u hodi dehan ha'u ain-kle'uk? Ha'u book imi ga?! Tansá ha'u moris mai hanesan ne'e?Ha'u mós hakarak hanesan imi. Bá sé loos mak ha'u sei fó sala? Mamá, tansá hahoris ha'u ho falta ida hanesan ne'e?” 

Ha'u tanis ho lian maka’as ba ha'u belun sira ne'ebé gosta hamnasa ha'u. Ha'u nia naran Bi-Quinta. Ha'u oan ba daruak husi bin alin na’in-tolu. Ha'u la hatene tansá ha'u moris mai la ho kondisaun fíziku hanesan ho sira. Ha'u hanesan ema fuik ne'ebé hakiak hamutuk ho sira. Ha'u ta’uk atu fihir an iha lalenok tan ha'u hatene momoos katak lalenok nunka bosok saida mak nia leno. Lalenok sai tiha inimigu bá ha'u maibé nia habelun ho ha'u nia bin ho alin. 

Ha'u ho alin ikus, eskola hamutuk iha eskola ida. Ha'u tuur iha Quarta classe no Ana iha Segundu Classe. Ami bele eskola hamutuk iha fatin ida maibé ami nunka la'o hamutuk bainhira bá no fila. Loron ida ha'u to'o uluk uma, liu tiha minutu sanulu Ana mós to'o tuir. Nia tama mai ho matan-been halai hasoru Mama.

“Ana, nu’usá ó tanis” Mamá husu ho oin si'ak.
“Ha'u nia kolega sira mak baku” Ana ko'alia ho lian maña halo Mamá aumenta hirus.
“Sira baku ó tanba saida?”
“Sira goza ha'u dehan ha'u nia bin ain-kle'uk, entaun ha'u kaer fatuk tuda sira, fila sira baku lesuk ha'u.”

     “Bi-Quintaaaaaaa..... Bi-Quintaaaaaaa” Mamá hakilar maka'as hodi bolu ha'u nia naran.
“Ó fila eskola la hein ó nia alin, ó la hatene ohin ema baku nia?!!” Mamá nafatin ko'alia ho lian maka'as. 
“Atu hein nia maibé nia haruka ha'u fila uluk”. Ha’u hatán ba Mamá lian ta'uk.
“Loron seluk labele hanesan ne'e tan. Hein nia mak imi fila hamutuk. La'ós ó mak fila uluk-uluk ona. Ó haree ga lae? Foin lailais karreta xoke labarik ne'e. Sai eskola hein ó nia alin, rona ka lae?
“Di'ak Mamá.”
“Haree hahán iha meza leten ne'e suru ba ó nia alin, imi na’in-rua han uluk ona”.

Mama ko'alia seidauk hotu Ana korta kedas hodi dehan;
“Mamá, ha'u lakohi la'o ho nia. La'o mesak de'it mós ema goza tiha ona, sah tan la'o tan ho nia.”
“Ana, ó labele ko'alia hanesan ne'e. Biar nia ain-kle'uk maibé nia nafatin ó nia bin, haree bá han ona.”

Ha'u hamriik nonook. Fuan ne'e sente atu monu sai de'it ona husi isin lolon. Ana de'it moe ona la'o ho ha'u, sah tan ema seluk. Hahán ne'ebé ha'u han mós la midar ona iha nanál. Ha'u bele nonook maibé fuan ne'e halerik hela. Ha'u sempre fó sala bá ha'u nia an no mós Mamá tan hahoris ona oan aleijadu ida hanesan ha'u.

Domin ne'ebé ha'u simu husi Papa no Mamá boot tebes, tansá ha'u nia bin no alin haree ha'u matan ikun? Abui ha'u nia bin boot de'it mós sempre dehan ba ha'u “lalika la'o ho ami, la'o ho ó ne'e só halo moe ami de'it”. Ha'u nonook bainhira sira dehan hanesan ne'e, dalaruma ha'u hanoin la to'o no ko'alia ba ha'u nia an rasik “di'ak liu ha'u mate duké moris la hakmatek loron kalan simu mak lia-fuan.”

Iha kalan ida Papa fila husi nia viajen servisu iha rai li'ur. Papa hola prezente ba ami na’in-tolu, pasta no sapatu kaduak. Papa ho oin kontente hasai prezente ne'e fahe ba ami ida-idak. Ho hamnasa midar Papa dehan “Aban Papa hakarak imi nain tolu uza pasta no sapatu ne'e.” Abui no Ana nonook de'it no sira halo tuir saida mak Papa haruka tan sira ta'uk Papa atu hirus.

Hanesan baibain ha'u sempre hadeer sedu ajuda Mamá prepara matabixu, kalan ne'e ha'u toba ho kontente no hakarak dadeer lailais hodi hatudu ba ha'u belun sira prezente furak ne'e. Matabixu prontu iha meza leten ha’u la'o neineik tama bá hariis fatin, hariis ho hananu kontente.

Bainhira ha'u sai husi hariis fatin, ha'u haree Papa tuur ona iha varada ho nia kafé manas kopu ida. Ha'u hakat tama bá kuartu laran no see tilun hela ba saida mak Mamá no Papa ko'alia.

"Ó sosa kaduak ne'e di'ak maibé Ana ho Abui orsida lakohi uza tan hanesan ho Bi-Quinta nian." Mama ko'alia nune'e no liman kaer daudaun bá kopu iha meza leten.
"Ha'u mak hakarak sosa hanesan par sira bele ta'uk malu no respeita malu. Se ha'u hola de'it balu nian, ne'e mós ladún di'ak. Se hola modelu seluk, orsida ida nia di'ak fali, ida seluk ne'e mós ladi'ak hotu. Orsida sira bele hirus malu. Di'ak liu kaduak ne'e justu ba sira na’in-tolu." 
"Ó halo de'it ba. Labarik na’in-rua ita ko'alia ba la rona." Mamá ko'alia nune'e no dada is maka'as.
"Ita labele halo diskriminasaun ba Bi-Quinta biar nia aleijadu. Nia nafatin ita nia oan. Nia iha direitu hanesan ho nia bin no alin. Sé sira eskola, nia mós iha direitu atu hetan edukasaun ne'ebé di'ak."

Obrigada Papa tanba iha ona ba ha'u bainhira ha'u sente mesak. Ha'u hakat tama kuartu laran ho matan-been hateke ba lalenok hodi dehan "Na’i nu’usá ó husik moris mai aleijadu? Nu’usa ó la bolu tiha ha'u antes ha'u moris?" Ko'alia nune'e, ha’u kaer ha'u nia ain baku ba didin-lolon. 

Ha'u nafatin tanis, hirus tebetebes ho ha'u nia moris. Tuur iha simentu leten hateke bá ha'u nia ain ho matan-been. Abui no Ana ne'ebé hamriik iha odamatan kuartu rona ha'u nia halerik hakat mai hodi hakuak ha'u. "Bi-Quinta, ami laiha hanoin atu halo triste, deskulpa se durante ne'e ami halo sala ba ó." 

Papa ho Mamá ne'ebé tuur iha varada rona ami na’in-tolu nia tanis hakat mai lailais hodi haree saida mak akontese. Ana no Abui hakuak metin ha'u no dada ha'u hamriik husi ha'u nia tuur fatin. Papa no Mamá nafatin hamriik iha odamatan hodi haree de'it ami na’in-tolu nia jeitu. Ana nafatin tanis no hakuak ha'u no haktuir nafatin liafuan deskulpa. Loron ne'e ha'u ho lian maka'as tanis, la'ós tanba triste maibé tanis tan kontente. 

Iha ha'u nia laran dehan obrigada Papa, ha'u la espera prezente furak ne'ebé Papa fó halo ha'u. Abui no Ana bele simu ha'u nia kondisaun no la moe ona bainhira la'o hamutuk ho ha'u. Ida ne'e hanesan forsa foun ida mai ha'u. Ha'u sei la moe ona bainhira ema goza dehan aleijadu tan ha'u iha ona ema ne'ebé defende ha'u. Ha'u komprende tansá hau belun sira haree ha'u matan ikun. 

Aleijadu ne'e la'ós ha'u nia hakarak, tansá imi deskrimina ha'u? Ha'u mós ema hanesan imi. Iha direitu hanesan mós imi. Ha'u agradese tan ha'u iha Papa ne'ebé hadomi ha'u, bin alin ne'ebé bele simu ha'u nia kuran no Mamá ne'ebé sempre suporta.

Obrigada ba imi hotu nia domin. 

Nb: Istória fiksaun badak ho nia refleksaun didika espesiál ba aleijadu sira. Respeita, fó apoiu morál no labele diskrimina sira tan sira mós ema hanesan ho ita, iha direitu hanesan ba moris. Ba maluk sira ne'ebé hakarak hato'o krítika no sujestaun bele manda ita-boot sira nia komentariu mai email este.amaral8@gmail.com.

Dili, loron-24 fulan-Agustu tinan-2016

TARIDU IHA DADEER HAKMATEK

Dadeer hakmatek, ha'u hadeer husi toba fatin ho oin kontente no espíritu hakarak aprende ne’ebé forte hafanun ha'u husi toba fatin, kose matan no hakat lailais bá dapur ajuda Mamá fase bikan, dasa uma laran no uma sorin-sorin. Hafoin hariis bá tuir kursu lian inglés.

"Ajo hadeer ona ga?" Hakilar nune'e halai daudaun ba hariis fatin, Ajo ha'u nia maun boot nia boot liu ha'u tinan rua de'it, oras ne'e nia tinan sanulu resin ida no ha'u tinan sia, ami nain rua eskola meiudia, dadeer ami aproveita tempu ne'ebé mamuk ne'e bá tuir kursu lian inglés.

Bainhira sai husi hariis fatin Ajo sei nafatin toba. Ho lian maka’as  ha'u hakilar. “Ajo hadeer ona ga?, Atu besik tuku 8 ona ne'e, orsida ita ba tarde ona”, hakilar nune'e no halai daudaun bá kuartu laran buka roupa troka, hafoin sai fali mai Ajo nafatin toba, hafalun an ho matan hodi dehan “Anina ó ba de'it ona bá, ha'u nia isin sei nafatin manas ne'e.” Ajo nia isin manas loron ida liubá tan halimar udan-been. “Ó toba lai ba, orsida ha'u bá mak dehan bá teacher”.

Ha'u la'o sai husi uma ho oin kontente “Ama ha'u bá ona”, “bá haree karreta, kursu sai haree mai loos ona uma” Mamá hameno tuir kuandu ain ne'e hakat sai husi uma, ha'u hananu tuir lurón, haksoit bá-mai hanesan gafañotu, loron ne'e hanesan ho loron baibain lurón ne'e fuik tebes laiha movimentu karreta no motór, foin mak tuku hitu liu minutu limanulu resin lima loron-matan hamanas daudaun ha'u nia kotuk laran, ha'u nafatin hananu hodi hamaluk ba la'o bá kursu fatin.

Ha'u hamriik iha  estrada ne'ebé hanaran rua Prezidente Nicolau Lobato, husi estrada sorin hakat ba sorin karuk, ha'u sente hanesan atu hakur mota boot ida tan karreta ne'ebè halai ba mai, baibain Ajo mak hapara karreta sira ne'e hodi hakat liu bà estrada sorin, ha'u hamriik metin iha fatin matan moris hodi haree tuir karreta no motor sira, iha ha'u nia laran dehan "sei sira mak neineik ha'u sei halai maka’as ba estrada sorin atu ne'e labele soke ha'u" hanoin nune'e no ain prepara hela hodi halai.

Liu tiha minutu balu ha'u konsege hakat liu, hateke fali bá kotuk ho dada iis maka’as no hamnasa mihis, ha'u maka’as duni bele hakur mesak. Ha'u kontinua la'o no hamoos tutuir kosar iha rentos. Hakat ne'e hahú maka’as tan ha'u hetan kastigu husi teacher.

Ha'u moe no ta’uk bainhira hamriik iha oin hodi kanta ba ha'u belun sira, biar ha'u bele kanta beibeik iha lurón, hananu ho lian maka’as iha hariis fatin hanesan artista famouzu Ages Monica maibé ha'u iha sira nia oin ha'u hanesan tiha manu moras.

Teki-teki maun na’in-rua sai motór marka Revo halai neineik husi ha'u nia kotuk, ha'u lahatene sé mak ne'e, sira halai hakbesik mai hodi dehan:

“Alin, ó atu ba ne'ebé?”

“Ha'u atu ba kursu”

“Ama lori ga?”

“Maun koñese ha'u nia ama ga?”

“Ó nia ama ha'u nia kolega”

Kuandu nia dehan Mamá nia kolega ha'u komesa deskonfia, nia bosok karik nu’usá  mak Mamá ferik ona bele iha kolega ho idade ki’ik, karik maun ida lori motór ne'e ho idade 22 anos no ida tuur iha kotuk ne'e 20.

Ha'u hatán ho laran-taridu “di'ak hela maun, ha'u la'o de'it ha'u nia kursu fatin besik ona”, “entaun di'ak, sei lakohi ami tula, ami bá uluk ona komprimentus hela bá ama” dehan nune'e no sira mós halai daudaun. Duvida kona-ba sira mós lakon derrepente, karik loos Mamá nia kolega duni.

Ha'u nafatin la'o to'o no hakat ne'e nafatin maka’as, iha ha'u nia laran komesa dehan karik “ohin  mak ha'u hakarak sae motór karik oras ne'e ha'u to'o tiha ona, no la la'o mesak-mesak iha lurón hanesan ne'e”. kuandu ha'u to'o iha ai-matan dukur ha'u haree motór hanesan para helik hela iha hun, maun na’in-rua ohin ne'e tuur hela iha motór  leten.

Maun ida ohin tuur iha motór kotuk ho postura ladún aas, isin lotuk morena, hatais kalsa badak levis ne'ebé naklees ba mai no tuu brinku iha tilun ne'e hakbesik  daudaun hodi dehan “ohin dehan ó nia kursus fatin besik hela nu’usá mak halai de'it”, “di'ak hela tiu, liután uma rua to'o ona kursu fatin”.

Lakleur maun ida fuuk panker lori motór ne'e hamoris nia motór hodi dehan ba nia kolega “nia lakohi, aproveita ema laiha ne'e ita tula de'it ona” nia kolega ne'e mós kaer metin ha'u nia liman no rasta ha'u atu ba sa’e motór ne'e, ha'u komesa deskonfia ona ho sira no hanoin hetan Mamá nia liafuan  lalika naran ko'alia ho ema ne'ebé ó la koñese orsida nia na'ok tau iha karón no lori bá fa’an.

Maun ne'ebé tilun tuu brinku ne'e rasta ha'u nia liman ho maka’as halo ha'u nia kabaas mós moras hotu, maun fuuk panker ne'e para motór iha kedas ha'u nia sorin no ida fali koko ko’us ha'u sae motór ne'e, molok atu besik ba motór ne'e ha'u halo finje monu ba rai bainhira nia dada maka’as ha'u nia liman no liman sorin ra’ut hela rai rahun no kumu iha liman laran kuandu nia atu ko’us ha'u, ha'u kari rai rahun ba nia matan laran, nia mós hakfodak no husik ha'u nia liman.

Bainhira nia husik ha'u nia liman ha'u mós halai lailais bá estrada sorin hodi hakilar “ajuda ha'u lai maun na’in-rua ho motór revo ne'e koko atu na’ok ha'u” rona ha'u hakilar tiu katuas ne'ebé tuur iha nia uma oin ne'e mós halai hasoru ha'u no halai ba estrada sorin hodi hakilar “hoooii... labele halai.... labele halai..” sira konsege halai joven sira seluk ne'ebé rona tiu ne'e hakilar koko duni tuir maun na’in-rua ne'e maibé la konsege tan sira halai maka’as.

Tiu lori ha'u ba nia uma fó bee ba ha'u hemu hodi husu tuir tansá sira hakarak atu na'ok ha'u. Ha'u konta tuir saida mak akontese ho tanis, iha ne'e ema komesa hobur ha'u hanesan lalar hobur fo’er, ha'u tanis maka’as liután ta'uk.

“Ó hela iha ne'ebé?”

“Ha'u hela iha perumahan iha estrada sorin ne'ebá” ko'alia nune'e no liman hatudu ba lurón sorin.

“Ó lalika tanis ona, tiu sei lori fila ba ó nia uma”.

Mamá te’in hela iha dapur. “tuur tiha tiu, ha'u nia uma mak ne'e” Mamá halai sai husi dapur bainhira rona ha'u nia lian. “ó nu’usá fila fali kursu ohin loron laiha kah?”. Halai hasoru Mamá ho tanis, tiu ne'e hamriik no esplika ba Mamá kona-ba saida mak akontese ba ha'u minutu tolunulu liubá, Mamá mós tanis hakuak ha'u no hato'o obrigado fila-fila ba tiu ne'e.

Loron tuir mai Mamá la hatán ona ami na’in-rua Ajo la'o mesak, haruka bin ou maun sira mak lori ami bá kursu fatin, sé sira bá hotu eskola entaun Mamá mak lori ami na’in-rua báhusik  hela iha kursu fatin hafoin filafali mai uma hodi te’in no kursu sai bá foti hikas. Ha'u sente la seguru bainhira la'o mesak no perguntas ida ne'ebé ha'u rasik labele hatán tansá nia hakarak atu na'ok ha'u. (***)

NB: Istória ne'e hanesan istória fiksaun, hakerek na’in hetan inspirasaun husi kazu ema na'ok labarike akontese iha fulan hirak liubá maibé istótia ne'e rasik la refere ba ema ida. Ba maluk sira ne'ebé mak hakarak hato'o ita-boot sira nia krítika no sujestaun bele manda ita-boot sira nia komentariu mai email este.amaral8@gmail.com ou bele kontaktu direita mai númeru telefone 73463830/77370872

Dili, loron-18  fulan-Agustu tinan-2016

LALORAN MORIS

Ema dehan moris mak ne'e, karik moris mak ne'e duni. Ema dehan sidade mak fatin di'ak liu atu hadi'a moris. Karik loos, karik mós lae.

Moris hanesan laloran tasi bainhira anin boot nia odas mós sei baku makaas hasobu moru iha tasi ibun
no nia bee baku to'o mai iha rai maran. Dalaruma mós ho odas hakmatek no iha ne'e ó bele haree nia furak.

Iha lokraik kuandu liuhusi tasi ibun ó bele sente anin nia malirin haree loro-matan sai no tun. Kuandu nia siak ó buka dalan hodi hasees an husi nia.

Nune'e mós  iha moris kuandu hasoru laloran moris ho anin boot  ó nakdedar iha fatin, laran-taridu no lahatene loos atu halo saida, dalaruma matan-been munu hasoru realidade,  ó tenke forsa tan ne'e mak moris.

Moris ne'e sei furak bainhira ho kór oin-oin lalika hakfodak bainhira  ó hasoru laloran moris ho ritmu hakmatek ka siak. Fiar-an de'it katak  ó bele hasoru realidade ne'e ho fuan boot no matenek atu foti desizaun hanesan Paulo Coelho nia lia-fuan “bainhira  ó foti desizaun,  ó prontu ona atu simu buat saida de'it mak sei mosu iha  ó nia oin”.

Iha ne'e matan no fuan tenke moris ho hanoin hakmatek foti desizaun prontu ka lae, fuan sei tetu no halo tuir de'it saida mak fuan hateten.

Nakloke ba ema seluk karik nia mós sei ajuda  hakmahan tiha naha ne'ebé  ó lori, karik nia mós sei hatodan tan naha ne'e. Buat hotu la fasil mais nafatin fiar katak  ó la moris mesak sei iha ema seluk mak tau matan hela ba  ó no sei iha domin ne'ebé firme ba  ó. Fiar katak  ó la la'o mesak sei iha Nai ida ne'ebé hamaluk  ó iha tempu di'ak no susar maske dalaruma  ó haluhan nia.

Balide, 12 Agustu 2016
Esteviana Maria Celina Amaral de Fátima.

SIDADE HADELEK MATAN VERSU DAAT "LIMAN KADIUK"

“Amuti... Amuti... Amuti....” lian ne'e hafanun ha'u husi toba fatin, lokraik hakmatek nakfila ba barullu. Haksoit husi kama leten buka kedas bola masa ne’ebé  hola iha loron rua liubá, ha'u belun sira hein hela iha uma oin. Hakat sai husi uma laran ho oin kontente, fila ho matan-been no kanek ne'ebé ha'u labele haluha to'o iis ne'e lakon husi isin-lolon.

La hanesan loron baibain, lurón ne'e mamuk la iha ema boot ida mak la'o ba mai, ami livre halai no hakilar tuir ami nia hakarak. Uma tuan iha lurón sorin ne’ebé foin hadi'a ne'e fuik loos, ami  deside bá halimar iha ne'ebá, tan katuas isin lotuk ida horik mesak iha uma ne'e bolu beibeik ami ba halimar iha nia uma.

Hamutuk ho ha'u belun sira tama iha uma ne'e, balu halimar tebe bola iha nia jardín no balu halimar karreta oan iha nia varanda, teki-teki bola ne'ebé Abito tebe tama iha dapur laran, ha'u halai tuir ba foti bola ne'e maibé ha'u la haree hetan katuas ne'e.

Bainhira ami halimar namanas hela ha'u haree katuas ne'e hamriik iha janela kuartu laran hodi  hafuhu ami karik nia ta’uk ami atu estraga nia ai-funan iha jardín ou karik nia ta’uk ami atu hafo'er nia uma, ha'u la prekupa ho nia bainhira haree hetan nia, iha nakukun laran nia piska beibeik matan mai ha'u karik nia atu fó sinál ba ami atu sai husi uma ne'e.

Liu tiha minutu balu nia nafatin piska matan no bolu, ha'u la hatene sah sinál mak ida ne'e, ha'u hakat hakbesik ba hodi husu:

“Tiu presiza buat ruma kah?”

“Ó mai lai, maibé keta bolu sira seluk,ó mesak de'it mak mai” tiu ko'alia ho lian neineik.

“Atu halo saida?” husu ho hakarak hatene tansá nia bolu.

“Ó mai mak ó hatene”.

Ha'u mós halai tama bá ho kontente karik nia atu fó dosi ruma mai ha'u tan kabun ne'e mós  halerik hela deste ohin kedas. Kuandu ha'u tama haree nia hamriik hela iha odamatan kuartu nian, nia bolu ha'u tama ba kuartu laran no taka odamatan.

Iha kuartu laran laiha sasán ruma mak iha ne'ebá só iha de’it kadeira masa ida no kulsaun ki’ik ba ema na’in-ida kompletu ho sumasu tau ulun no hakuak nian, iha kadeira leten latan plástiku  metan ne’ebé  nakonu ho rebusadu no dosi, liu tiha minutu balu nia husik ha'u halai ba mai iha kuartu laran, kontente tan iha fatin ne'e iha mós  bola masa ha'u bele tebe bá-mai iha sala ki’ik  ne'e.

Lakleur nia komesa si’ak labarik sira seluk, duni sira sai husi nia uma tan nia atu deskansa.

" Entaun ha'u mós  bá ona"  ko’alia nune'e bainhira nia duni ha'u belun sira.

"Ó halimar iha ne'e lai, rebusadu barak boot ne'e sé mak atu han hotu"

"Ha'u lori fahe ba ha'u nia kolega sira bá".

"Lae, ó han iha ne'e de'it" ko'alia mai ho oin hirus.

Ha'u nafatin halai bá-mai, haksoit tun sai tuir labarik ho ha'u nia otas. Tiu la hirus bainhira ha'u haksoit bá-mai iha kama leten, liu tiha oras ida nia konta istória halo ha'u hamnasa,  hakbesik ha'u no dudu ha'u rabat ba didin-lolon hodi dehan

" Ó nia kalsa fo'er loos ne'e"

"Ohin ami tuur iha rai-henek leten ne'e"

"Iha fatin mai ha'u haree tok" ko’alia nune'e no liman lamas daudaun ba ha'u nia kalsa.

Ha'u halo tuir de'it saida mak nia haruka tan ha'u konsidera nia hanesan aman ida, maibé saida mak ha'u hanoin kona-ba nia ne'e sala boot ida, nia hatún ha'u nia kalsa no liman lamas daudaun ba ha'u nia oin-lulik kaer no buti halimar ha'u nia oin-lulik.

Ha'u la komprende saida mak nia halo ne'e, hamnasa de’it hasoru nia, liu tiha minutu lima nia haruka ha'u sai husi uma no hameno hela ba ha'u:

" Ó labele dehan sai ba ema kona-ba saida mak ha'u halo ne'e"

"Tansá?" Husu tan ha'u la komprende saida mak nia ko'alia no hanoin.

"Sei ó dehan ba ema seluk mak ha'u sei la fó tan rebusadu ba ó, ó mai iha ne'e ha'u sei duni no baku ó."

Lokraik ne'e liu daudaun, rai hahú nakaras Mamá bolu ha'u mai uma hodi hariis, ha'u foti masa hodi hariis la hanesan baibain kalan ne'e ha'u lakohi Mama atu fó hariis no hili hariis mesak, ha'u nia oin-lulik komesa moras kuandu ha'u liman kona. Ha'u nonook de'it no la hateten ba Mamá, bainhira hariis hotu Mama dada ha'u bá hamriik iha naroman hodi hamaran isin ho toalha iha ne'e mak Mama foin haree ho oin hakfodak mak husu ho lian si’ak.

"Ó ba halimar iha ne’ebé  mak ó nia oin-lulik ne'e bubu tiha ne'e".

"La hatene, nehek mak tata karik" hatán ho lian mangame

"Keta ó nia kolega sira mak tebe bola kona karik, ga ema ruma tebe, ó dehan lolos." Mamá ko'alia ho oin ta’uk.

Ha'u nafatin la komprende tansá mak bubu la'ós bubu de'it maibé kanek mós , husi minutu bá minutu nia aumenta moras ba beibeik, semana ida liu daudaun maibé nia nafatin bubu, Mamá lori ha'u bá ospitál, Doutór dehan iha infesaun oituan iha ha'u nia oin-lulik tan sai vítima ba violasaun seksuál husi ema moras Pedófilo (ema ne'ebé gosta halo seksuál ho labarik).

Ha'u la komprende saida mak Doutór ko'alia, Mamá tanis bainhira rona doutór ne'e. Karik ha'u iha moras todan, bainhira fila uma Mamá komesa bandu ha'u atu la sa'e husi uma, bandu mós  ha'u nia kolega sira mai halimar beibeik iha uma, ha'u nia liverdade ba halimar hahú mihis bá daudaun, bá eskola mós  Mama mak lori, fila mós  Mama bá hasoru.

Ha'u nia moris hahú la hakmatek katuas isin lotuk matan kleuk ne'e sempre mosu iha ha'u nia hanoin no hahalok ne’ebé  nia halo mai ha'u, moe bainhira haree ha'u nia oin-lulik, ha'u hahú ta'uk kuandu hasoru ema oin fuan. Hakilar hanesan ema bulak bainhira hanoin hetan tiu ne'e nia oin. Mamá hakuak ha'u ho matan-been, Mamá sempre fó sala ba nia-an ba saida mak akontese mai ha'u.

Semana-semana ha'u sempre bá ospitál hodi halo tratamentu. Ha'u nia fiziku bele di'ak ona maibé ha'u nia hanoin nafatin moras, bá sé loos mak ha'u sei fó sala, se loos mak sei rona ha'u nia halerik, ha'u espera moras ne'e bele lakon, ha'u espera hahalok hanesan labele akontese  tan labarik sira seluk. Ha'u la komprende tansá nia halo ne'e mai ha'u. Ha'u bele akuza nia no lori nia bá komarka, maibé hanoin ne'e nafatin iha nakukun laran no karik ha'u bele muda tempu ba kotuk ha'u sei la husik ida ne'e atu akontese ba ha'u-an.

Rai nakaras no kalan mós mai daudaun, fitun no fulan nia naroman hamaluk ha'u iha kalan naruk ne'e, ha'u espera buat hotu ne’ebé akontese mai ha'u hanesan mehi aat ida no bainhira ha'u hafodak husi ha'u nia dukur ida ne'e hela de'it ba mehi no espera labele sai hanesan realidade.

Istória Fiksaun maibé ispirasaun mai husi saida mak akontese iha komunidade nia leet, hahalok violasaun seksuál hasoru labarik otas ki’ik, hanesan mós hahalok krime, labarik sira presiza tulun no domin la'ós sai fali alvu ba gostu seksuál ema ne'ebé laiha moral no etika. Família nia papél boot tebes atu proteje labarik sira no garante siguransa ne’ebé  seguru ba labarik sira. Ba maluk sira ne'ebé mak hakarak hato'o ita-boot sira nia krítika  no sujestaun ba obra ne'e bele manda ita-boot sira nia komentariu ema email este.amaral8@gmail.com ou bele mós kontaktu mai númeru telefone 77370872.

Dili, loron-11 fulan-Agustus tinan-2016