LA'ÓS HA'U NIA HAKARAK

“Huuumm... huumm.... huumm..... Ha'u halo sala saida ba imi? Tansá imi gosta goza, hamnasa ha'u hodi dehan ha'u ain-kle'uk? Ha'u book imi ga?! Tansá ha'u moris mai hanesan ne'e?Ha'u mós hakarak hanesan imi. Bá sé loos mak ha'u sei fó sala? Mamá, tansá hahoris ha'u ho falta ida hanesan ne'e?” 

Ha'u tanis ho lian maka’as ba ha'u belun sira ne'ebé gosta hamnasa ha'u. Ha'u nia naran Bi-Quinta. Ha'u oan ba daruak husi bin alin na’in-tolu. Ha'u la hatene tansá ha'u moris mai la ho kondisaun fíziku hanesan ho sira. Ha'u hanesan ema fuik ne'ebé hakiak hamutuk ho sira. Ha'u ta’uk atu fihir an iha lalenok tan ha'u hatene momoos katak lalenok nunka bosok saida mak nia leno. Lalenok sai tiha inimigu bá ha'u maibé nia habelun ho ha'u nia bin ho alin. 

Ha'u ho alin ikus, eskola hamutuk iha eskola ida. Ha'u tuur iha Quarta classe no Ana iha Segundu Classe. Ami bele eskola hamutuk iha fatin ida maibé ami nunka la'o hamutuk bainhira bá no fila. Loron ida ha'u to'o uluk uma, liu tiha minutu sanulu Ana mós to'o tuir. Nia tama mai ho matan-been halai hasoru Mama.

“Ana, nu’usá ó tanis” Mamá husu ho oin si'ak.
“Ha'u nia kolega sira mak baku” Ana ko'alia ho lian maña halo Mamá aumenta hirus.
“Sira baku ó tanba saida?”
“Sira goza ha'u dehan ha'u nia bin ain-kle'uk, entaun ha'u kaer fatuk tuda sira, fila sira baku lesuk ha'u.”

     “Bi-Quintaaaaaaa..... Bi-Quintaaaaaaa” Mamá hakilar maka'as hodi bolu ha'u nia naran.
“Ó fila eskola la hein ó nia alin, ó la hatene ohin ema baku nia?!!” Mamá nafatin ko'alia ho lian maka'as. 
“Atu hein nia maibé nia haruka ha'u fila uluk”. Ha’u hatán ba Mamá lian ta'uk.
“Loron seluk labele hanesan ne'e tan. Hein nia mak imi fila hamutuk. La'ós ó mak fila uluk-uluk ona. Ó haree ga lae? Foin lailais karreta xoke labarik ne'e. Sai eskola hein ó nia alin, rona ka lae?
“Di'ak Mamá.”
“Haree hahán iha meza leten ne'e suru ba ó nia alin, imi na’in-rua han uluk ona”.

Mama ko'alia seidauk hotu Ana korta kedas hodi dehan;
“Mamá, ha'u lakohi la'o ho nia. La'o mesak de'it mós ema goza tiha ona, sah tan la'o tan ho nia.”
“Ana, ó labele ko'alia hanesan ne'e. Biar nia ain-kle'uk maibé nia nafatin ó nia bin, haree bá han ona.”

Ha'u hamriik nonook. Fuan ne'e sente atu monu sai de'it ona husi isin lolon. Ana de'it moe ona la'o ho ha'u, sah tan ema seluk. Hahán ne'ebé ha'u han mós la midar ona iha nanál. Ha'u bele nonook maibé fuan ne'e halerik hela. Ha'u sempre fó sala bá ha'u nia an no mós Mamá tan hahoris ona oan aleijadu ida hanesan ha'u.

Domin ne'ebé ha'u simu husi Papa no Mamá boot tebes, tansá ha'u nia bin no alin haree ha'u matan ikun? Abui ha'u nia bin boot de'it mós sempre dehan ba ha'u “lalika la'o ho ami, la'o ho ó ne'e só halo moe ami de'it”. Ha'u nonook bainhira sira dehan hanesan ne'e, dalaruma ha'u hanoin la to'o no ko'alia ba ha'u nia an rasik “di'ak liu ha'u mate duké moris la hakmatek loron kalan simu mak lia-fuan.”

Iha kalan ida Papa fila husi nia viajen servisu iha rai li'ur. Papa hola prezente ba ami na’in-tolu, pasta no sapatu kaduak. Papa ho oin kontente hasai prezente ne'e fahe ba ami ida-idak. Ho hamnasa midar Papa dehan “Aban Papa hakarak imi nain tolu uza pasta no sapatu ne'e.” Abui no Ana nonook de'it no sira halo tuir saida mak Papa haruka tan sira ta'uk Papa atu hirus.

Hanesan baibain ha'u sempre hadeer sedu ajuda Mamá prepara matabixu, kalan ne'e ha'u toba ho kontente no hakarak dadeer lailais hodi hatudu ba ha'u belun sira prezente furak ne'e. Matabixu prontu iha meza leten ha’u la'o neineik tama bá hariis fatin, hariis ho hananu kontente.

Bainhira ha'u sai husi hariis fatin, ha'u haree Papa tuur ona iha varada ho nia kafé manas kopu ida. Ha'u hakat tama bá kuartu laran no see tilun hela ba saida mak Mamá no Papa ko'alia.

"Ó sosa kaduak ne'e di'ak maibé Ana ho Abui orsida lakohi uza tan hanesan ho Bi-Quinta nian." Mama ko'alia nune'e no liman kaer daudaun bá kopu iha meza leten.
"Ha'u mak hakarak sosa hanesan par sira bele ta'uk malu no respeita malu. Se ha'u hola de'it balu nian, ne'e mós ladún di'ak. Se hola modelu seluk, orsida ida nia di'ak fali, ida seluk ne'e mós ladi'ak hotu. Orsida sira bele hirus malu. Di'ak liu kaduak ne'e justu ba sira na’in-tolu." 
"Ó halo de'it ba. Labarik na’in-rua ita ko'alia ba la rona." Mamá ko'alia nune'e no dada is maka'as.
"Ita labele halo diskriminasaun ba Bi-Quinta biar nia aleijadu. Nia nafatin ita nia oan. Nia iha direitu hanesan ho nia bin no alin. Sé sira eskola, nia mós iha direitu atu hetan edukasaun ne'ebé di'ak."

Obrigada Papa tanba iha ona ba ha'u bainhira ha'u sente mesak. Ha'u hakat tama kuartu laran ho matan-been hateke ba lalenok hodi dehan "Na’i nu’usá ó husik moris mai aleijadu? Nu’usa ó la bolu tiha ha'u antes ha'u moris?" Ko'alia nune'e, ha’u kaer ha'u nia ain baku ba didin-lolon. 

Ha'u nafatin tanis, hirus tebetebes ho ha'u nia moris. Tuur iha simentu leten hateke bá ha'u nia ain ho matan-been. Abui no Ana ne'ebé hamriik iha odamatan kuartu rona ha'u nia halerik hakat mai hodi hakuak ha'u. "Bi-Quinta, ami laiha hanoin atu halo triste, deskulpa se durante ne'e ami halo sala ba ó." 

Papa ho Mamá ne'ebé tuur iha varada rona ami na’in-tolu nia tanis hakat mai lailais hodi haree saida mak akontese. Ana no Abui hakuak metin ha'u no dada ha'u hamriik husi ha'u nia tuur fatin. Papa no Mamá nafatin hamriik iha odamatan hodi haree de'it ami na’in-tolu nia jeitu. Ana nafatin tanis no hakuak ha'u no haktuir nafatin liafuan deskulpa. Loron ne'e ha'u ho lian maka'as tanis, la'ós tanba triste maibé tanis tan kontente. 

Iha ha'u nia laran dehan obrigada Papa, ha'u la espera prezente furak ne'ebé Papa fó halo ha'u. Abui no Ana bele simu ha'u nia kondisaun no la moe ona bainhira la'o hamutuk ho ha'u. Ida ne'e hanesan forsa foun ida mai ha'u. Ha'u sei la moe ona bainhira ema goza dehan aleijadu tan ha'u iha ona ema ne'ebé defende ha'u. Ha'u komprende tansá hau belun sira haree ha'u matan ikun. 

Aleijadu ne'e la'ós ha'u nia hakarak, tansá imi deskrimina ha'u? Ha'u mós ema hanesan imi. Iha direitu hanesan mós imi. Ha'u agradese tan ha'u iha Papa ne'ebé hadomi ha'u, bin alin ne'ebé bele simu ha'u nia kuran no Mamá ne'ebé sempre suporta.

Obrigada ba imi hotu nia domin. 

Nb: Istória fiksaun badak ho nia refleksaun didika espesiál ba aleijadu sira. Respeita, fó apoiu morál no labele diskrimina sira tan sira mós ema hanesan ho ita, iha direitu hanesan ba moris. Ba maluk sira ne'ebé hakarak hato'o krítika no sujestaun bele manda ita-boot sira nia komentariu mai email este.amaral8@gmail.com.

Dili, loron-24 fulan-Agustu tinan-2016