HALERIK TASI-BALUN (VERSU DARUAK) "NAKAR"

Foto  foti husi Google

"João hatun uitoan volume múzika nian bá, ha'u laiha konsentrasaun atu estuda ne'e". Lian ne'e hakilar husi kuartu sorin. Hatun duni volume maibé ibun ne'e murmura hela "Anico kal fila bá Timór agora nia troka kedas prezidente karik, biasa de'it ba".

Di'ak liu la'o sai tiha de'it duké iha ne'e hela de'it ha'u bele bulak, ema sira iha ne'e mesak kuper (kurang pergaulan) de'it malam minggu ne'e tuir lolos happy, ida ne'e lai loron tiha, kalan tiha mak estudaaaa..... estuda hela de'it.

Hakat bá hamate kuluna liman lamas ba telefone, "huumm... sé mak ha'u bele telefone" lista naran ne'ebé ha'u atu telefone naruk tebetebes maibé sira ne'e mesak modelu hanesan Anico hotu. Sei hanoin, tekiteki SMS badak ida tama mai "Hai Jonh, lagi dimana ke diskotik yup". Hamnasa mihis bainhira lee SMS husi Bayu.

Bayu ha'u nia belun ida ne'ebé ha'u koñese semana ida liubá iha fatin nongkrong anak gaul nian, Nia iha kolega barak tebes la saugate ransu ho nia, foin atu hakat bá hariis fatin telefone mós lian daudaun..

"Hai Jonh jadi pergi ngah?"

"Jadilah, masa malam minggu harus berdiam diri di kost" ko'alia ho lian-maka'as hodi trosa hela Anico no nia kolega sira.

"Iyaaa.. udah siap-siap entar kita jemput".

Halai lailais husi hariis fatin, troka no hein Bayu ho nia kolega sira. Lakleur sira apita ona iha kost oin, ibu kost hakilar husi nia fatin "Jonh ada yang cari nih" halai hasoru sira ho oin kontente. Bayu nia kolega ne'e ho korrente rebo-rebo taka xapeu reper, brinkus forma liña iha tilun, tuur iha karreta oin hamnasa hasoru hodi dehan "kita cari tempat makan dulu, aku lapar" .

Ha'u mós tuir sira bá restorante iha ha'u nia laran komesa dehan "kal pak untung fali ona, han gratis oan ida," ami tama iha restorante ida tuur hateke malu hamnasa ho kontente, Bagas komesa dehan mai ha'u;

"Jonh besok malam kita jalan lagi yuh, aku punya barang bagus, kalau mau entar pakai punyaku dulu"

"Barang apa-an??" Husu ho oin sériu.

"Entar juga kamu tau, udah jangan pasang muka serius kaya orang susah ajah" Bayu basa ha'u nia kabaas hodi dehan nune'e.

Hafoin han hotu hakat bá karreta, Bagas dehan ba ami orsida nia sei lori ami na'in-rua bá hasoru nia kolega feto sira, bainhira tun husi karreta labarik feto sira ne'e hakat mai hakbesik Bagas hodi dehan " Siapa nih Bas...", Bagas hatán ba sira katak "barang baru"... ha'u la komprende saida mak Bagas ko'alia ne'e.

Kalan ne’e ami hotu kontente iha diskoteka doko an tuir ida-ida nia gostu, lampu lakan piska-piska no múzika loke ho volume boot hafutar tilun no hafurak kalan ne’e. Lakleur Bagas bolu ha’u bá tuur iha nia sorin, dada sai plástiku mutin ki’ik iha nia bolus hodi dehan “mau coba ini kita ke belakang ajah”, ha’u mós sai tuir nia nein hanoin barak tan hakarak hatene duni saida mak iha nia bolsu, ami hakat ba tuur iha kuartu ki’ik ida nia hasai plástiku fakar sai uut mutin ida iha meza leten hanesan ho ahu uut hodi dehan “coba, ini bagus sekali, kalau kamu pakai ini dunia serasa milik kamu seorang” nia foti surat-tahan mutin ida lulun ki’ik see bá uut mutin ne’e hodi horon no dehan “nikmatnya…”.

Ha’u mós halo tuir saida mak nia halo, gostu duni no halo ha’u kontente kalan tomak, ha'u fila uma iha Dadeer-saan nakuku la’o ain kle’uk bá-mai hanesan samea bobar malu, kanta no hamnasa mesamesak hanesan ema bulak, loke odamatan kuartu ho lian boot. Anico sai mai hodi hakilar “bele nonook uitoan ga lae?”, “Nico ó biasa de’it” ko’alia nune’e no taka odamatan hodi kanta, dansa no dukur iha kama leten.

Anico mai hamriik iha janela hodi hafuhu tuir, haree hetan nia lalatak no rona nia lian maibé isin ne’e todan atu hadeer. Anico dere odamatan hodi dehan “João, la ba eskola ga, ohin ezame ne’e?”, “ó bá uluk pois mak ha'u tuir” hatán ho lian dukur nian. Ha'u toba la hatene tuir an no hadeer fali iha lokraik. Bainhira hakfodak husi dukur naruk ne’e ha'u foin mak hanoin hetan katak ohin ezame skripsi, hakat sai husi kuartu laran ho oin baruk.

Anico hamriik iha nia kuartu oin hodi dehan;

“Kapás hatene ohin ezame mós sei ba hemu tua ne’e” nia ko’alia ho lian hirus,

“Se tinan ida ne’e la wisuda tinan oin mak wisuda mós di’ak sah”.

“Se ó moras mak la bá tuir ezame ha'u bele kompre maibé ida ne’e tanba tua, hanoin didi'ak ba, ita mai husi rai dook mai ema nia rain tan ne’e mak ha'u hakarak fó hanoin ba ó, sei la rona mós labuat ida buat belun. Anico ko’alia ho oin mean.

Ha'u hakat tama bá kuartu laran hanesan buat ida la kona, hanoin ne’e ba hela de’it Bagas. Kalan ne’e ha’u tenke bá koko tan sasán hurkalan ne’e, gostu loos. Anico ibun boot ne’e só lori tiha nia bá koko tiha ida ne’e mak di’ak, hanoin iha laran kuandu haree hetan Anico nia oin.

Kalan ne’e ha'u simu SMS badak iha husi Bagas “kumpul di tempat biasa yuh” hamnasa mesamesak kuandu lee SMS ne’e “bagus, SMS ne’e mak ha'u hein hela”. Kalan ne’e sira sei nafatin mai tula ha'u iha kost, Anico ho oin buis hodi dehan “bá tan ne’ebé ona mak ne’e” nein hatán Anico nia lianfuan ha'u hakat bá daudaun.

Kuandu to’o iha diskoteka ha'u haksoit ho haksolok hodi haluha triste hotu ohin dadeer nian, habarani an hakbesik bá Bagas hodi husu nia atu fó tan uut-mutin ne’e mai ha'u horon. Bagas halo tuir saida mak ha'u husu kuandu uza hotu tiha nia dehan ona ha'u “besok lusa mau pakai lagi beli sendiri”. “gampang nanti aku beli yang lebih baik dari ini” ko’alia nune’e no horuk daudaun ba uut- mutin ne’e.

Loron la’o bá beibeik hakarak horon uut mutin ne’e forte liután, Bagas mós komesa karak mai ha'u no nia só dehan sei ó hakarak ha'u bele fasilita ó hodi hetan ai-moruk ne’e maibé ho folin ne’e aas uituan. Eskola mós ba laloos ona, hanoin ne’e mak oinsá ha'u bele hetan osan hodi hola uut mutin ne’e, Anico no ha’u nia primu Acau komesa hafodak ho ha'u nia hahalok ne’ebé muda an derrepente, ema ne’ebé uluk nonook no la gosta ko’alia barak ne’e nakfila ba ibun boot no gosta nernozu no hirus lailais. Bainhira dada lia ho Acau nia sempre dehan beibeik “João, ó moras karik haree bá konsulta, ga ó hanoin barak tan foin lailais ne’e la tuir ezame”.

Ha'u nonook no hamnasa mesamesak, ha'u tenke buka dalan oinsá mak ha’u bele hetan osan,

Sei ai-moruk ne’e mak laiha ha'u nia moris sei la kompletu. Ha’u komesa hanoin ona oinsá mak bele bosok Papa no Mamá haruka osan mai hodi hola uut mutin ne’e, Mamá no Papa haruka duni osan mai, kuandu bá foti osan iha banku ha'u hakat lailais bá buka Bagas.

Ami hasoru malu iha fatin baibain ami halibur ba, kuandu uut ne’e komesa hotu ha'u hanesan ema bulak riba an bá-mai, ko’alia mesamesak dalaruma mós obriga ha'u atu na’ok atubele hetan uut mutin ne’e. Acau komesa deskonfia ha'u tan nia rona lian anin to’o iha nia tilun katak fulan hira ikus ne’e ha'u husu osan beibeik ba Papa no Mamá maibé ha'u rasik la bá eskola fulan hira ona no la tuir ezame skripsi.

Iha dadeer ida nia Anico hakat mai haree ha'u iha kuartu sorin ne’ebé hakilar bá-mai hanesan ema bulak Ibu Kost bolu atensaun ba Anico tan nia mak besik liu ho ha’u, Anico hakat hakbesik bá haree ha'u ne’ebé tuur murmura hela iha kama leten isin sente atu malirin no kaer ulun dere hela de’it ba didin-lolon. Anico hakfodak ho ha'u nia hahalok ne’e no Anico taka odamata atu ha'u labele halai sai husi kuartu laran tan matan ne’e hahú mean no haree ema hotu la gosta, nia bele taka odamata hetok barullu ne’e maka’as liután sasán hotu iha kuartu laran ha’u baku rahun.

Ha'u hanesan tiha animál fuik ne’ebé ema kura la hetan, hakilar to’o dukur iha fatin, bainhira ha'u hafodak ha'u haree Anico aruma daudaun ha'u nia sasán sira tau tuir nia fatin, matan ikun haree hetan hela xafe motor ne’ebé latan iha meza leten. Ha'u hadeer no halai lailais ba foti xafe ne’ebé latan iha meza leten ne’e. Halai sai husi kuartu laran hanesan anin fuik Anico no Acau duni la toman. Viziñu sira balu komesa deskonfia katak nia uza ona droga mak hahalok komesa muda an, dalaruma foti tudik no kua liman no supa raan.

Anico no Acau halai tuir ha'u husi kotuk mais sira duni la toman, ta’uk sira atu toman ha'u hetok ha'u halai maka’as liután no xoke trek iha cruzamentu. Raan sulin bá-mai iha fatin-fatin, monu latan ba rai. Kuandu ha'u hafodak ligadura metin iha ain no soru belit iha liman, ha'u nafatin hanesan ema buka hakarak halai sai husi ospitál no buka uut mutin ne’e.

Iha ne’e doutór sira komesa deskonfia ho ha'u nia moras, sira komesa halo teste ba ha'u nia raan no mii no iha rezultadu laboratóriu hatudu katak ha'u pozitivu uza droga (Sabu-sabu), Acau telefone kedas haktuir bá Papa no Mamá liu de’it loron rua Mamá to’o kedas iha ha'u nia fatin no ko’alia ho doutór sira atu hatama ha'u iha sentru rehabilitasaun to’o hamoos hotu droga ne’e husi ha'u nia isin-lolon, tan laiha ona kbiit hodi selu ha'u durante iha fatin rehabilitasaun Papa no Mamá deside haruka ha'u fila mai Timor ho tempu ha'u bele haluha ona ai-moruk uut ne’e maibé ha'u nia fututu mós mout iha ne’e. Moe bainhira haree Acau no Anico bele remata sira-nia eskola ho valór di’ak, maibé ha'u fila la’ós lori ijasah maibé ha’u lori moe ba família. (***)

NB: Istória badak ne’e hanesan istória fiksaun no la refere ba ema ida, maibé iha istória ne’e hakerek na’in hakarak fó hanoin ba ita hotu atu hadook an husi ransu lirve no lasu droga. Droga sei la garantia futuru ne’ebé di’ak ba ita nia futuru rasik. Ba maluk sira ne’ebé mak hakarak hato’o krítika no sujestaun bele haruka ita-boot sira-nia komentariu mai email este.amaral8@gmail.com

Dili, loron-27 fulan-Outubru tinan-2016.

HA'U LAKON HA'U NIA FURAK IHA EMAR NIA MATAN

Foto Kredit.. mana Marlia Amaral DF

Ha'u moris iha tasi ibun, forma liña iha lurón ninin, ha'u moris iha rai-henek leten.. ema hanaran fatin ne'ebé ha'u horik ba Pantai Kelapa. Husi tempu bá ha'u moris iha fatin ne'e.. maibé ha'u nia furak mós lakon tuir tempu, ha'u bele hun boot, forsa haree laloran si'ak, metin bainhira anin boot, ha'u forsa hasoru situasaun hirak ne'e tan ha'u parte ida husi natureza ne'e rasik.

Husi tempu bá tempu mós ha'u nia tubun okir moris mai ho aleijadu, ha'u bele forsa hamriik hasoru loro-matan nia si'ak maibé ha'u la forsa hasoru liman kadiuk sira ne'ebé hakanek ha'u nia isin. 

Ha'u nia sanak sira moris mai ho tahan badak, tan tesi beibeik ha'u nia rohan, la'ós ha'u de'it maibé ha'u nia belun sira ne'ebé forma liña ho ha'u hasoru mós situasaun hanesan.

Ha'u nia tahan sei labele hamahon ema sira ne'ebé tuur iha ha'u hun, ema dehan ha'u nia fuan gosta bainhira han ho nia isin no furak liu bainhira han iha tempu loron manas, la'ós ne'e de'it ha'u nia been mós halakon ema nia hamrook no hamlaha.

Ha'u nia furak lakon iha emar nia matan tan ha'u nia tahan sira moris aleijadu tan de'it ema liman kadiuk nia hahalok, ha'u bele hamriik metin iha tinan bá tinan maibé ha'u labele fó fuan tan ema liman sanak sira hakanek beibeik ha'u isin, karik iha lian mak ha'u sei hakilar imi kuidadu ha'u bá basa ha'u mós sei salva imi husi manas kuandu imi hakbesik no tuur iha ha'u nia hun. 

Karik ha'u iha lian mak ha'u sei hakilar kuandu imi hakanek ha'u tan ha'u mós iha direitu ba moris. Imi bele husik netik ha'u nia sanak ne'e moris ho livre ka lae... para ona ba hakanek ha'u fó tempu ba ha'u moris tuir ha'u nia kbiit. Ha'u moris iha fatin ne'e hodi hafurak imi nia matan no furak tasi ibun, mais tansá imi hakanek beib
eik ha'u...????

Dadeer diak belun sira hotu, halerik nú hun Pantai Kelapa.

                            Dili, loron-27 fulan-Outubru tinan-2016.

DOMIN SUKAT HO MERTU

Iha lurón labarik feto ho mane la’o ho haksolok mane oan ne’e kaer metin nia doben nia liman. Tekiteki sira haree ferik ho katuas ida la’o iha sira-nia oin no nia ajuda nia feen hiit modo..

Feto ne’e komesa husu ba nia nia doben;

Feto : “doben ó hadomi ha'u ka lae?”

Mane : “nu’usá husu ida ne’e, hadomi lah..”

Feto : “entaun ó nia domin boot hanesan saida?”

Mane : “hanesan fitun iha lalehan no rai-henek iha tasi”

Feto : “huuumm… kontente hetan mane hanesan ó …”

Sira mós nonook iha minutu balu…. Feto oan ne’e komesa husu fali.

Feto : “doben aban bairu kuandu ita ferik ho katuas hanesan tiu ho tia ne’e, ó sei hakarak la’ó nafatin ho ha'u ga lae?

Mane : “ita sa’e motór de’it

Feto : “sei motór laiha”

Mane : “Bá ho bemo”

Feto : “ha'u hakarak la’o de’it”

Mane : “metru hira?”

Feto : “hanesan iha Comoro bá Taibessi”

Mane : “haaaaaaaaa….. la’ó mesak de’it bá.. ita ferik ho katuas ona ne’e domin sukat ho metru ona ga?”

Feto nonook no husik mane nia liman… di’ak liu ita para de’it ona tan ó nia domin mai ha'u sukat ho metru la’ós hanesan fitun iha lalehan no rai-henek iha tasi. Ha'u nia domin ba ó hanesan sukat ho metru..

Ne’ebé ó simu tiha ida ne’e ba 

Dili, loron-18 fulan-Outubru Tinan-2016

HALERIK TASI-BALUN

"Acau haree ba eskola halo didi'ak, la'ós ba halo tun sae iha ne’ebá, keta haluha reza no domingo ba misa". Ko'alia mai ho lian nakdedar, foti tersu tara mai ha'u nia kakorok no hakuak ha'u ho matan been. Loro-matan nia nabilan hasé ha'u nia matan maibé fuan ne'e hafalun ho maho-ween no haturuk matan-ween habosok hasan.

Obrigada-wain Jornal Independente ne’ebé públika 
ona istória ne’e iha Pájina Hakerek 
 Kreativu Edisaun; loron-14 fulan-Outubru tinan-2016

Tinan barak hamutuk ho nia, hadeer mai haree nia hamnasa midar, fuan ne'e seidauk prontu hasees an husi Papa, Mamá no alin na'in rua. Hakat mai kaer ha'u nia kabaas bis-bisi mai hodi dehan;

"Papa no Mamá nia orasaun sempre akompaña ó, haree bá eskola ho didi'ak ita la'ós ema riku, ita nia moris depende de'it bá kafé nia folin, Papa ho mamá tau laran ba ó, beik ne'e natoon  ho ami oan imi tenke eskola, papa sei buka dalan hodi fó eskola imi."

Meiudia ne'e hanesan loron dahuluk la'o mesak bá buka matenek iha tasi balu, Mamá no Papa labele tuir ha'u mai Dili tan sei asiste lia Fetosan Umane. Ha'u tuir tiu  André nia karreta,  Mamá foti karteira hasai osan husi karteira laran hodi dehan "Osan ne'e lori bá ó hodi gasta iha dalan."

Asan no Asiku hamriik iha odamatan boot ho matan-been, bainhira sei ki'ik ha'u hakarak tebes kontinua ha'u nia estudu iha rai li'ur ohin mehi ne'e hotu sai realidade no ho fiar katak bainhira ha'u fila mai sei muda família nia moris. Hakat sai husi uma ho matan-been nakonu maibé triste mós la haree Ana nia oin, feto ne'ebé halo ha'u laran monu ba nia, lakohi haksees an husi nia karik ema dehan domin mak ne'e maibé ibun ne'e sei toos hodi dehan sai sentimentu mak fuan ne'e rai.

Hakat sai husi uma ho laran dodok tan husik família, la hatene loos sah situasaun mak ha'u sei hasoru bainhira dook husi Mamá no Papa. Iha dalan tiu André dehan ona ba "Acau, aban meiudia ó aranka bá Jogja ho ó nia primu João," João, tiu André nia oan mane boot.

Ha'u nein hatene Jogja ne’e iha ne’ebá dook ka besik maibé João bele fasilita ha'u tan nia bá uluk ona iha ne’ebá. “Karik moris ne’e sei la defisil hanesan saida mak ha’u hanoin tan João didi'ak hela no bainhira nia mai ferias nia gaul tan de’it, ha'u hanoin iha laran no imajina ha’u nia moris aban bairua iha ne’ebá.

Kalan ne’e liu daudauk, loro-matan sai husi Lorosa’e no mehi foun mós mai daudaun. Meiudia ne’e tiu André lori ami na’in-rua João bá hein aviaun iha Aeroportu Comoro. Ha'u tuur murón tan loron ne’ebé ha'u atu aranka Papa ho Mamá la mosu mai “karik halo lia ne’e mak importante liu ba sira duké ha'u nia futuru.” Ha'u susar atu komprende sira-nia hanoin, bainhira ha'u hanoin hetan múzika Aeroportu Comoro fuan ne’e halerik hanoin família maibé liuliu Ana laiha liafuan  ida mak ha’u tatoli ba nia, fuan ne’e hanesan lakon buat boot ida.

Ha'u tuur murón la ho lian. João no tiu André haree beibeik ha'u hodi ko’alia mai ha'u;

“Acau hanoin ó nia Papa no Mama karik?” tiu André ko’alia nune’e mai no hamnasa mihis.

“Ó kalma de’it ita ba ne’e ó hela lai ho ha’u pois mak ita buka fali kos ba ó hela” João ko’alia ne’e no kaer ha'u nia kabaas.

Hamnasa hasoru sira hodi taka ha’u nia triste, oras mós la’o ba daudauk ami tenke husik fatin ne’e. Iha aviaun nia laran ha’u kaer metin tersu ne’ebé Mamá fó no taka ha'u nia matan hodi hanoin saida mak ha'u sei halo iha ne’ebá no bainhira fila saida mak ha’u sei lori bá família, viajen ne’e hanesan naha todan ida mai ha'u.

Bainhira to’o iha Jogja buat hotu foun mai ha'u. Uma andár boboot forma tutuir malu situasaun ida ne’ebé ha'u la hasoru iha Dili no nia emar ho kultura ne’ebé la hanesan. Ha'u hanesan tiha bibi malae tama sidade, João hamnasa mai hodi dehan;

“Ó baibain tiha de’it, lae ema hatene kedas Amuku ida ne’e foin mai karik”

Ha'u nonook no halo tuir de’it saida mak João hateten tan ha’u seidauk iha belun iha fatin ne’e,  nia lori ha'u ba nia hela fatin, iha kuartu ki’ik ida nia moris bá te’in no toba mós iha fatin ne’e. kuartu ne’e runguranga, ha'u hakat tama ba kuartu laran iis hahán sin hasé kedas ha'u inus.

“João nu’usá mak kuartu ne’e iis loos ne’e?”

“Mane de’it ne’e, atu aruma sasán sira ne’e mós ha'u baruk”

“Biar hanesan ne’e ita tenke aruma no hamoos lae kalan ita toba la dukur”

Ami aruma no fase hotu bikan ne’e butuk to’o kulapur ne’e. “huumm afinál moris mesak mak modelu hanesan ne’e ga! Mais labuat ida husi ne’e ha’u bele aprende mós oinsá moris mesak” hanoin nune’e no dasa daudaun rai. João foin-sa’e ida ne’ebé di'ak tebetebes iha família nia matan.  Ha'u deside atu aluga uma besik eskola atu nune’e bele hamenus osan ne’ebé sai.

Fulan ida liu daudauk ha’u komesa hasoru kolega foun barak iha eskola, nafatin aprende oinsá bele moris iha sidade ne’ebé boot no dook husi família. Osan eskola la ulun moras tan Papa no Mama selu tuir nia tempu, osan ba gasta lor-loron sai problema ba ha'u, fulan ida Mamá no Papa haruka de’it dolar walu nulu ne’e konta ona ho hela fatin, han loroloron no atividade estra eskola nian.

Ha’u deside te’in rasik atu nune’e bele poupa osan ne’ebé Papa no Mamá haruka mai la to’o ba nesesidade loroloron nian, moris iha sidade boot ne’e difisil tebetebes. Fulan rua liu ona Papa no Mamá la haruka osan mai, fulan dahuluk ha'u sei nonook tan osan ne’ebé haruka antes mai sei iha. Fulan tuir mós nafatin la haruka mai “sira ne’e kal haluha loos ona ha'u karik” hanoin oioin komesa mosu.

Iha kalan ida ha’u simu telefone husi Mamá, kleur loos ona la rona Mamá nia lian;

“Mamá, ha’u agora inus raan, fulan rua ona imi la haruka osan mai ne’e” inus raan liafuan ne’ebé baibain ha'u hodi dehan osan laiha, ko’alia ba Mamá ho lian maña.

“Ami iha ne’e mós inus raan hotu ne’e oan” ko’alia mai ho lian halerik.

“Mais Mamá sira iha hela Timor bele halo tun sa’e maibé ha'u iha ema nia rain ne’e atu ba loos ne’ebé”

“Ne’e loos ona, maibé agora kafé mós la folin, lia mós agora naba-naba”

“semana ida ona ha’u han etu maran, dalaruma halo finje ba kolega sira-nia fatin halimar iha ne’ebá no han tiha kedas mak foin fila ba kost ne’e I deve hela mós hahán iha warung”

“Oan pasiénsia lai oituan ba sah, semana oin ami sei haruka osan ba”

“Mamá sira mak loron tiha kalan tiha mak lia hela de’it, oan nia futuru mós importante” hatán ba ho lian hirus no taka telefone.

Kalan ne’e ha'u hamlaha tebetebes ha'u foti matan haree ba fos iha karon mamuk ba daudaun, se semana oin mak Mamá haruka osan mai aban ne’e ha’u atu han loos saida, ibu iha warung baibain ha’u ba foti hahán ba mós la fó  tan ona, semana ida ona ha'u laselu nia hahán ne’ebé ha’u han, uma na’in mós mai sisi beibeik osan uma nia. Ha’u hanesan tiha ema devedór tan Mamá no Papa fó importánsia liu ba lia fetosan umane.

Iha loron hirak liubá dada lia ho tiu André liuhosi via facebook tiu André rona husi Mamá katak fulan rua ona sira la haruka osan mai ha'u tan ne’e iha semana kotuk liubá nia haruka osan mai João manda liu mós mai ha’u, maibé to’o ohin loron João seidauk kontaktu ha’u atu bá foti osan ne’ebé tiu André manda mai ne’e, karoon fos ne’ebé mamuk halo ha'u hanoin hetan João.

“Loos, ha’u tenke ba hasoru João karik nia  bele ajuda ha'u”, ha’u foin deskobre bainhira ha’u ba iha João nia fatin, nia la’ós ona João ne’ebé ha’u koñese, nia hela fatin nakonu ho kalen no butir tua. Bainhira ha'u mosu iha nia fatin ibu kos sempre dehan beibeik mai ha’u katak João ho nia kolega sira loron kalan mak lanu hela de’it no nia la eskola kal fulan tolu ona.

Bainhira ha'u hakat tama ba João ho nia kolega sira toba haklen iha simenti leten, nia foti matan haree hetan ha’u hodi dehan;

“Acau, ó mak mai ne’e ga?” ko’alia mai no liman sorin kaer hela butir

“Ha'u mai atu foti osan tan tiu André dehan ba ha’u nia manda osan oituan mai ha’u liuhosi ó nia konta bankaria”

“Loossss…. duni Pai haruka osan mai dehan atu fahe mós ho ó maibé osan ne’e ha’u foti no gasta tiha ona”

“Tebes ne’e João ha'u agora presiza tebes osan tansá ó halo hanesan ne’e mai ha'u” ko’alia ho hakraik an.

“osan laiha ona sah, keta dehan ba Pai katak ó nia osan ha’u gasta ona”

Ha'u nonook no laiha lian sei João de’it labele ajuda ha'u ba sé tan mak ha’u laran metin,ha’u tuur nonook no sadere ba odamatan hodi dada iis;

 “se osan ó gasta ona labuat ida, ó nia pulsa iha ga”

“iha”

 “ha'u atu SMS ba ferik ho katuas lai”

 “Ha'u bele fó ha’u nia telefone ba ó naran katak ó keta kesar ha’u mak ne’e, ha’u hatene ó rona  ona husi ha’u nia kolega sira katak ha'u la tama eskola semester rua ona”

“Heisa, ha'u la fó hatene sira ida.” Hatán ho oin buis.

Ha'u foti telefone no haruka mensajen badak ba Mamá  “ama aban imi la haruka osan mai, ha'u la han ona. Selae haruka fali osan mai par ha'u fila Timor de’it”. Mamá hatán ho liafuan badak de’it “di'ak aban osan tama ona”.  Hamnasa mihis bainhira lee hetan mensajen ne’e no dada iis naruk haksolok nian.

Nb: Istória badak ne’e hanesan istória fiksaun no la refere ba ema ida, maibé hanesan refleksaun badak ida ba ita hotu katak kultura mak ita nia identidade hanesan Timor oan ita nafatin promove ita nia kultura maibé labele uza kultura hodi hanehan oan sira-nia futuru. Ba maluk sira ne’ebé mak hakarak hato’o krítika ou sujestaun bele manda ita-boot sira-nia komentariu mai email este.amaral8@gmail.com (*)

Dili, Loron 5 fulan-Outubru tinan-2016.