MAMÁ, MORAS LOOS (PARTE III)

Loron aban hanesan mistériu. Ha’u tuur iha kama ain tuku fila-fila isin ne’e, tansá ida-ne’e akontese mai ha’u, lian mak husu ne’e mosu beibeik. Matan ne’e ta’uk fihir an iha lalenok oin tan lalenok nunka bosok ba realidade.

Memória moruk ne’e mosu beibeik iha hanoin. Ha’u hirus ho fitun no fulan tansá iha minutu ne’ebé ema foti obriga buat ne’ebé folin liu iha ha’u-nia an sira nonook de’it.

Tansá lian ne’e labele to’o iha ema seluk nia tilun. Tansá ha’u tenke sai tuir karreta ne’e biar ha’u hatene momoos ha’u la koñese sira.

Ha’u moe bainhira hamriik iha espellu oin, ta’uk hasoru realidade. Tuur iha kama ain, matan-been sulin neineik lahó lian. Rona odamatan lian ha’u foti-ulun haree hetan Papa. Iha minutu sira hanesan ne’e ha’u ta’uk atu haree Papa nia oin, ha’u tuur hakru’uk no matan-been ne’e hetok sulin maka’as liután.

Papa hakuak metimetin ha’u-nia kabas hodi dehan;

“Lalika ta’uk tan Papa sei la hirus ó, Papa hatene ó mós lakohi ida ne’e atu akontese ba ó-nia an. Hirus mós sei la rezolve problema buat hotu akontese ona, ba oras ne’e ó presiza tulun la’ós presaun. Ó sei la la’o mesak ami hotu iha ó-nia sorin.”

Papa nia liafuan ne’e fó hikas enerjia foun mai ha’u. Semana rua liu daudaun mane morena na’in-rua ne’e nia lian sei metin iha ha’u-nia tilun. Bainhira kalan to’o ha’u ta’uk atu taka matan tan memória aat ne’e mosu beibeik, ida ne’e hetok halo ha’u ta’uk bainhira hasoru ema foun.

Lia bisibisi husi viziñu sira to’o daudaun ona iha ha’u-nia tilun, balu fó merese no balu fó kasian ba saida mak akontese ona mai ha’u. Fuan ne’e moras tebes bainhira rona lia hirak-ne’e.  Fulan ida liu daudaun la bá eskola no sai husi uma. Mamá no Papa la hatán ha’u atu sai husi uma, la’ós tanba sira moe lae maibé sira ta’uk viziñu nia liafuan bele hakanek no loke hikas trauma ne’e.

Fulan ida liu daudaun maibé ha’u-nia menstruasaun seidauk mai. Oin hahú kamutis, vontade han mós hahú laiha no iha dadeersan muta beibeik. Lia bisibisi husi ibun ba ibun iha viziñu nia leet hahú mamanas, balu dehan;

“Sonia nia inan-aman agora sula de’it nia tanba nia agora isin-rua, mane lakohi toma resposabilidade komu moe ho viziñu sira, entaun sira dehan Sonia ne’e vítima ba violasaun seksuál.”

Anita, ha’u-nia belun di’ak mós hahú hadook an husi ha’u, ha’u rona husi Ana nia ta’uk hasoru Papa tan nia mak obriga ha’u atu bá asiste Ana nia festa. Anita manda mensajen beibeik mai ha’u hodi dehan;

“Sonia, ha’u jura ho ha’u-nia an, sé ha’u bosok buat aat hotu bele akontese mai ha’u. Saida mak akontese ba ó laiha ligasaun ho ha’u. Ha’u la hatene ema ne’e hetan ó-nia númeru telefone husi sé no oinsá. Iha momentu festa atu hahú ó la mosu bá festa ne’e ha’u ho Alex bá to’o ó-nia uma maibé ó-nia Mamá dehan ó bá tiha ona no karreta Pajero ida mak mai tula ó.”

To’o minutu ne’e ha’u seidauk bele deskobre oinsá mak sira bele hatene ha’u-nia númeru telefone no ha’u-nia hela-fatin.

     “Ha’u mak ohin hetan nia númeru telefone no nia uma ne’ebé ha’u mak uluk depois mak ó”

Liman ain nakdader, kosar metan sulin bainhira hanoin-hetan mane morena ne’e nia oin. Matan-been turuk neineik habokon hasan.

“Sonia, nu’usá mak ó tanis. Ó-nia oin-kamutis loos, aban dadeer mak ita bá fali ospitál hodi kontrola.”

Kalan fahe-rua maibé matan ne’ebé seidauk dukur, fuan ne’e hahú lahakmatek. Semana ida liu ona isin ne’e sente baruk no hakarak toba de’it. Ha’u ta’uk atu hasoru loron aban no ta’uk hasoru realidade, sé saida mak viziñu sira dehan ne’e loos oinsá ho ha’u-nia futuru.

“Sonia hadeer ona, rai-loron ona, ó-nia oin-kamutis loos. Ó tenke rona no halo tuir saida mak Doutór sira halo tuir hodi halakon trauma ne’e.” Mamá dehan nune’e no loke daudaun kortina janela nian.
“Amá, ha’u moe haree viziñu no ha’u-nia kolega sira, balu fó kasian ha’u maibé balu fó merese.” Dehan nune’e hakuak metimetin Mamá nia knotak.
“Haree ba hariis ona, lalika rona saida mak sira dehan.”

Bainhira la’o sai husi uma, ha’u haree viziñu balu hamriik ho oin hamnasa bainhira haree hetan ha’u. La hatene sah sinál mak ida-ne’e maibé hetok ha’u ta’uk atu sai husi uma no hasoru ema foun. Bainhira to’ó iha ospitál Mamá bá hasoru kedas Doutór ne’ebé durante ne’e halo tratamentu mai ha’u. Bainhira Mamá esplika sintomas ne’e ba Doutór, hakerek surat-tahan ida entrega ba Mamá hodi dehan;

“Mana, lori Sonia bá hasoru Doutór ida-ne’e. Nia rezultadu keta haluha lori fali mai. Noy keta hanoin barak, buat hotu sei di’ak.”  Dehan nune’e no hateke metimetin ha’u-nia oin.

Husi dook ha’u haree inan isin-rua sira tuur liña iha kadeira naruk ho lian neineik Mamá dehan “hein iha ne’e ha’u bá tau naran lae.” Lakleur Mamá mai tuur iha hahú nia sorin hodi dehan;

 “Ita hein de’it orasida ema sei bolu ita-nia naran.”
“Amá, tansá ita mai konsulta fali iha ne’e. Ema sira ne’ebé mak tuur iha ne’e mesak isin-rua de’it.” Dehan nune’e no hateke ba sorisorin.
“Ó, lalika hanoin barak, halo tuir de’it saida mak Doutór sira dehan.”

Besik oras Tia Parteira ida hamriik iha odamatan hodi bolu ha’u-nia naran. Ha’u hakbesik ba no Mamá hamriik ha’u-nia sorin. Ho hamnasa enfermeira ne’e dehan;

 “Lori Mamá mai konsulta ga Noy?”
 “Lae, ha’u mak mai konsulta.”

Tia Parteira ne’e hafodak bainhira haree ha’u-nia oin. Ha’u-nia matan-been nakonu iha minutu ne’e kedas. Mamá kaer metin ha’u-nia liman ho lian nakdedar esplika ba tia Parteira ne’e kona-ba saida ida mak akontese ona mai ha’u.Tia Parteira ne’e mós la husu barak ona no halo nia servisu ho nonook maibé nia matan ikun hateke beibeik mai ho espresaun kasian. Hafoin halo teste ba urina. Tia Parteira ne’e dehan;

“Noy, nia rezultadu hatudu katak ita isin-rua. Noy lalika hanoin barak no kuidadu nafatin saúde. Saida mak akontese ona ba Noy, ne’e hanesan lisaun ida ba ita hotu. Keta hanoin badak hodi estega labarik ne’e. Fuan boot nafatin, ha’u fiar Noy iha inan-aman ne’ebé mak hadomi no sei akompaña nafatin. Tia mós iha oan-feto ne’ebé Noy lalika moe no ta’uk hasoru realidade.”

Matan-been ne’e sulin nonook de’it, liman ain nakdedar iha fatin. Tia Parteira ne’e hamriik husi nia tuur-fatin no hakuak metin ha’u. Mamá mós tanis haree ha’u-nia an;

“Noy, haree kuidadu saúde, keta hanoin barak. Keta haluha fulafulan mai kontrola ita-nia iha Sentru Saúde nune’e ita bele hatene bebé nia kondisaun.”
“Di’ak tia.”

Bainhira ha’u atu sai husi sala konsulta ne’e, tia Parteira ne’e hamriik no hakuak metin ha’u hodi dehan;

“Korajen Noy, buat hotu sei di’ak. Haree kuidadu saúde. Mana keta halo nia hanoin barak nafatin akompaña nia.”

Bainhira fila bá uma Papa simu novidade ne’e ho kontente no triste dala ida. ha’u ta’uk atu haree Papa nia oin no hala'i lailais tama ba kuartu laran. Papa tama tuirbá kuartu laran no tuur iha kama ain hodi dehan;

“Papa, hatene ó seidauk prontu hasoru situasaun ne’e maibé realidade mak ne’e. Se ó seidauk prontu sai inan, Papa ho Mamá iha ne’e no sei la husik ó mesak. Ó mak hahoris labarik ne’e maibé ami mak sei sai inan-aman to’o bainhira ó prontu ona ó bele foti nia husi ami.”

Mamá ne’ebé hamriik iha odamatan tanis bainhira haree Papa hamaus ha’u ho matan-been. Iha minutu ne’e kedas ha’u promete ba an sei la rona saida mak ema dehan. Bebé ne’ebé mak oras ne’e iha ha’u-nia isin mak motivasaun ba ha’u atu kontinua hakat ba oin. Ha’u agradese tan iha família ida ne’ebé mak sempre fó apoiu no la husik ha’u la’o mesak iha situasaun defisil.

Díli, loron-20 fulan-Setembru tinan-2018

MAMÁ, MORAS LOOS PARTE II

Ho matan-been Aida hi’it Sonia tama bá uma-laran. Hala’I lailais bá dapur hodi nono bee manas. Aida tuku beibeik nia hirus-matan no matan-been sulin neineik habokon hasan. Iha sala-vizita Sonia nafatin tanis bainhira haree nia oan iha lalenok nia oin.

Bainhira haree Tudik ne’ebé latan iha meza leten Sonia foti no atu sona an, sorte Aida mai lailais no baku monu tudik iha Sonia nia liman. Ho lian maka’as Aida dehan;

“Se ó hakarak mate, nu’usá ó la mate kedas iha ne’ebá. Ó oho an iha ne’e par fó sala ba ha’u labele kuidadu ó ho di’ak ka oinsá.”

Dehan nune’e no hakuak metimetin Sonia, tanis mós nakfera iha ne’e. Aida nia liman ain mamar iha fatin.

 “Saida mak akontese ba ó Mamá nafatin simu ho liman rua tansá ó hanoin atu oho an. Husik ba ita lori hamutuk moe ne’e no ema ne’ebé mak haterus ó, nia mós tenke hatán iha justisa nia oin.”

Dadeer ne’e Aida fó hariis ho matan-been. Tansá oan ne’ebé nia kuida ho domin ne’e tenke hasoru realidade moruk ne’e. Sah loos mak nia sei dehan nia kaben João. Matan-been turuk neineik bainhira haree kanek ne’ebé nakonu iha Sonia nia isin.

Aida lakohi fanun nia oan na’in-rua ne’ebé sei ki’ik no nia lakohi atu Abia no Ania kona-ba situasaun ne’ebé mak Sonia hasoru daudaun. Bainhira hariis hotu Aida no lori Sonia ba hatoba iha kama leten no haku’ak metimetin. Iha nia laran reza;

 “Na’I fó forsa ba nia hodi bele hasoru realidade iha loron aban.”

Loro-matan aas daudaun maibé Sonia sei dukur. Aida hateke metimetin oin ho matan-been nakonu. Saida loos mak Aida sei dehan ba João bainhira nia fila mai. Sé loos mak sei lori kulpa hirak-ne’e?. Nu’udar inan Aida sei la husik Sonia hasoru realidade moruk ne’e mesamesak. 

Molok Ania, Abia no Anita hadeer. Aida solur lailais tiha vestidu ne’ebé fo’er no nakonu ho raan ne’e. Aida lakohi nia sira seluk hatene kona-ba Sonia nia kondisaun tan sei ki’ik liu atu komprende sah situasaun mak oras Sonia hasoru.

“Bom dia tia. Sonia fila ona ka seidauk?”  Anita husu ho oin ta’uk.
“Nia fila ona no hodi kalan nia toba ho ha’u.”
“Tia, nia bá tiha ne’ebé mak ha’u la haree nia ne’e.” dehan nune’e maibé matan lahakmatek hodi buka tuir Sonia.
“Nia, sei toba hela. Husik nia deskansa lai.”
“Se hanesan ne’e entaun ha’u fila bá uma lai, pois mak ha’u mai halimar fali ho tia sira iha ne’e.”
“Haree ó mós bá ona orasida ó-nia inan-aman sira buka fali ó, haree bá oin kuandu la koñese ema lalika naran sai ema nia karreta.”
“Di’ak tia.”

Dehan nune’e Anita mós bensaun daudaun Aida nia liman hodi husi lisensa fila bá nia uma. Aida foin mak hakat tama bá dapur laran Sonia hakilar ho lian maka’as.

“Husik ha’u, husik ha’u.. ó atu halo saida mai ha’u, Amá… Amá… ha’u ta’uk.’’

Aida hala'i lailais bá kuartu laran, Sonia hakuak metin hela sumasu ho oin ta’uk hateke metimetin bá odamatan. Aida hala'i lailais hakuak no hakalma Sonia.

“Ó, lalika ta’uk oan. Amá iha ne’e hela, laiha ema ida mak hata’uk ó tansá ó ta’uk loos ne’e.”

Bainhira hafodak husi nia dukur Sonia nia hahalok mós muda. Sonia barakliu tuur murón, ta’uk no gosta hakilar mesamesak. Bainhira João fila husi nia viajen servisu, nia lori kedas Sonia bá konsulta. João la simu bainhira nia oan sai vítima ba violasaun seksuál no halo keixa bá polísia.

João fó sala beibeik Aida ne’ebé la bele kuida nia oan-feto boot. Sé Aida ulun moruk no la hatán Sonia bá festa ida-ne’e sei la akontese. Família mós fó sala beibeik Aida ne’ebé halo tuir de’it saida mak Sonia hakarak.

“Saida mak akontese ó ona ba Sonia ne’e tanba ó.” João ko’alia ho lian nakdedar.
“Ha’u mós la espera ida-ne’e bele akontese ba Sonia.” Aida hatán ho matan-been.
“Ó, mak estima labarik ne’e to’o beik tiha de’it. Ha’u dehan ona lalika sosa telefone ba nia maibé ó uluk moruk, agora ó haree saida mak akontese. Ó rasik labele kontrola ó-nia ona.” 

João nia liman ain nakdedar hodi haree ba ekram telefone númeru ikus ne’ebé manda mensajen mai Sonia. João hahú deskonfia sé nia númeru mak ne’e no tansá númeru ne’e la ativa. Trauma ne’ebé Sonia hasoru halo nia sai monok hanesan mós fitun no fulan ne’ebé monok ba hahalok mane morena na’in-rua ne’e.

“João, sé ita kontinua fó sala ba malu sei la rezolve problema ona. Tuir loloos ita tenke fó liman ba malu hodi fó korajen ba Sonia. Labele fó sala beibeik labarik ne’e nia mós la espera ida-ne’e atu akontese ba nia.”

João riba telefone ba kama leten hodi hakuak metin nia oan-feto. Sentimentu hirus metin iha nia fuan tansá ida-ne’e akontese ba nia oan. Nu’udar aman sah loos mak nia sei halo hodi tulun oan ne’e. Tansá ida-ne’e akontese ba Sonia. Nia sei ki’ik demais hodi hasoru realidade moruk ne’e. Saida mak akontese iha loron aban ida-ne’e hanesan mistériu. Nafatin fiar katak Maromak sei la husik ita la’o mesak iha tempu susar nia laran. 

Díli, loron-6 fulan-Setembru tinan-2018

KSOLOK LORON MORIS NO DOMIN

Pasu barak liu daudaun ona
La’o husik hela ain-fatin.
Ha’u, ó, ita-nia hamutuk
Ohin tama tinan dahituk.

Ksolok, triste ita liu hamutuk
Iha minutu hirak-ne’e,
Ó nunka husik ha’u la’o mesak
Kaer metin ha’u-nia liman bisbisu liafuan murak.

Iha minutu ne’ebé ha’u atu tanis ó halo ha’u hamnasa
Iha minutu ne’ebé nakonu ho hirus ó hatene atu hakalma.

Lalika husu “ó hadomi ha’u ka lae?”
Tan domin ne’e tomak ba ó
Ó mak prezente ne’ebé furak liu ona iha ha’u-nia tinan.
Prezente ne’ebé bele ha’u  hirus, hamnasa no saudade.

Ohin marka ba tinan hitu.
Nafatin iha ha’u-nia sorin kaer metin liman ne’e iha minutu tuirmai
Nafatin hanesan magnétiku ne’ebé dada ha’u-nia atensaun
Hamutuk ho ó ha’u-nia loron sira nakonu ho kores
Hamutuk ho ó halo ha’u perfeitu liu.

Obrigada Jesus ba prezente furak ne’e
Obrigada iha ona ba ha’u
Obrigada ba domin tomak
Buat ne’ebé hakarak ó hatene ha’u Esteviana Maria Celina Amaral de Fátima, hadomi ó Alito Rosa.
Ksolok loron domin.

02/09/2011-02/09/2018