26 Sep 2016

LALIKA MOE DEHAN LA HATENE



Lalika moe atu dehan lahatene, lalika moe mós atu aprende.....Tan moris hanesan prosesu ida... 
Di'ak liu dehan lahatene par bele aprende mós husi ema seluk... duké taka ita nia falta maibé ema hatene hela ita nia kuran....


Moris ho prinsipiu... kaer metin prinsipiu ne'e ó sei la nakdoko biar laloran moris ho anin boot huu ó, ó sei metin tan prinsipiu ne'e sei metin iha ó an.....
Aprende husi saida mak akontese iha ita nia leet... foti hanesan lisaun ba abanbairu...

Lalika badinas buka ema seluk nia frakeza tan ita rasik mós iha frakeza maibé oinsá buka dalan hadi'a frakeza ne'e..... hanesan liafuan murak ida hateten kekuranganmu adalah kelebihanmu yang tak dimilik orang lain tetaplah bersyukur walau kadang menyakitkan. 

Agradese ba buat ne'ebé ó iha 
Lolon-liman mós ba ida ne'ebé presiza hela ó nia tulun......
Rahun di'ak ba sira ne'ebé laran luak

22 Sep 2016

NAKARAS HAMOUT FINI DOMIN


Ama fó osan enxe mina lai
Ó mak loron tiha, kalan tiha osan-osan hela de’it”
“Lakohi fó ha’u bá ona”.

Ko’alia nune’e riba kadeira meza, hamoris motór bá daudaun, ha’u hamriik bolu tuir maibé nia nafatin halai nein hateke mai kotuk, ha’u hamriik ho laran moras “husik nia la’o bá, bainhira kole nia sei fila fali mai”.

Lokraik mós mai daudaun Ason la mosu mai, ha'u nafatin tuur iha varanda hodi hein nia, Anata ne’ebé foin fila husi eskola ho oin hamlaha hakat mai hola bensa ho oin naburut haree kadeira no meza ne’ebé tohar latan iha ha'u nia sorin.

“Sé mak riba rahun tiha kadeira no meza ne’e” Anata ko’alia ho lian maka’as.
Ó lalika ko’alia barak haree hahán iha meza leten han ona, ha'u hatene ohin loron tomak ó seidauk han”. ko’alia nune’e maibé hanoin ne’e bá hela de’it Ason.
“La han ga? ohin bá eskola mós imi la fó osan ne’e?” Anata hatán nune’e no hakat daudaun bá sala han.
Ama han etu modo laiha ne’e” Anata hakilar nune’e husi uma laran.
Han de’it ona tanba de’it osan, ó nia alin riba sasán sira ne’e rahun agora ó fali tan ona, imi ne’e só halo ha'u ulun moras de’it.”
“Fa’an hela modo mós dehan modo laiha, lakohi ulun moras ne’e haree husu osan ba Apa la’ós nia bá moris di’ak tiha ho feto seluk ita iha ne’e mak terus” Anata nafatin riba bikan no kanuru iha dapur laran.

Ha'u tuur ho matan-been ibun ne’e hanesan ema suku metin tiha no laiha lian, ha’u lakomprende tansá ha'u nia moris ne’e bele sai hanesan ne’e, Ason no Anata ne’ebé durante ne’e fó forsa mai ha'u hodi hasoru laloran moris ne’e mós hahú hasé an husi ha'u. Ha'u tuur iha has-hun hamoos tutuir modo tahan kinur iha hadak leten, fuan ne’e sente lahakmatek, sosa na’in sira bele bá, modo iha hadak leten hela de’it futun rua “eehh… di'ak liu hela futun rua ne’e hatama de’it ona, Anata mós ohin halerik hela ba modo”.

Anata…. Anataaaaa….mai foti modo ne’e ba te’in” hakilar nune’e hodi bolu Anata ne’ebé tuur hela iha dapur kotuk, “Ama lori mai tau hela iha meza depois mak ha'u te’in”. foin fila kotuk ba hadak, hakat tama uma laran Anico bolu husi kotuk ho lian pániku.

Tia, tiaaaaa…. rona ona ka lae? Ason hetan karreta xoke?” ko’alia mai ho dada iis-boot
Aiiii… Jezús saida loos mak akontese ba ha'u nia oan ne’e” modo ne’ebé iha mós monu tun ba rai.
Tia ita bá lailais ospitál tan ambulánsia foin lori nia bá tan ne’e mak ha'u halai lailais mai fó hatene tiha ne’e, mais tia nia kanek todan, ema hiit bá ne’e nia labook an ida”.
“Anata hein uma ama bá ospitál lai”.

Anata halai sai husi dapur laran mai, litik tuir Anico, “Nico tansá ha'u nia ama tanis”. “dehan ba ferik ami bá ona Ason iha hela ospitál”. Ha'u hamriik husi ha'u nia tuur fatin ho liman ain nakdedar “ó foti modo ne’ebá te’in hela pois lori tuir bá ospitál”.
Rai hahú nakaras, Anico tula ha’u ho nia motór, kuandu to’o iha odamatan boot ospitál matan-been ne’e turuk maka’as liután lahatene sah sentimentu mak ne’e, fuan ne’e ta’uk atu lakon buat boot ida. Kuandu tun husi motór Ason nia kolega sira simu ha'u ho matan-been no balu hakat mai hakuak ha'u, enfermeira sira haruka sira sé fó dalan mai ha’u hodi haree Ason ne’ebé ema taka ona ho hena mutin no raan ne’ebé nakfila ba mean.

Deskulpa tia, ami labele salva nia vida tan nia iis kotuk kedas iha fatin akontesementu antes lori mai”

Ha'u tuur iha kama ain no lakohi haree Ason nia oin, so matan-been de’it mak hamaluk ha'u “tansá ó hela ami na’in rua mesak, ó la hadomi mama ka, ó nia aman bá husik hela ita na’in tolu mesak, agora ó laiha sé mak sei tau matan ba Mama no Anata”.

Anico ho matan-been hakat mai hiit ha'u ba hatuur iha kadeira, “ha'u hatene tia triste tan lakon maibé agora ita tenke  rezolve lai oinsá mak lori nia mate isin ba uma”, “imi ko’alia tok ho sira fasilita hela ambulánsia ruma par tula nia ba uma”. Rai nakaras ne’ebé husik hela kanek no triste hafalun fuan. “Ason mama kal lakon duni ona ó”.

Ain laiha forsa atu hakat hanesan ema kesi hela ho fatuk boot, fuan ne’e hanesan ema fai hela ho ai-suak, ha'u iha karreta oin hanoin ne’e lahatene ba loos ne’ebé, tinan sanulu ha'u hakiak sira na’in rua mesak ho ho esforsu tomak lahó ajuda nia aman nian, karik ohin ha'u halo tuir nia hakarak asidente ne’e sei la akontese, sala ne’e iha ha'u, nusa la bolu de’it ha'u, hanoin ho matan-been.

Bainhira ambulánsia to’ó iha uma viziñu sira nakonu iha ona uma balu dada daudaun lona, balu lalin kadeira ha'u tun husi karreta Anata halai hasoru ho halerik ne’ebé ha’u nia fuan ne’e moras teb-tebes nia mate isin mós haloot iha kaixaun buat hotu hanesan nakukun mai ha'u, lakon domin no lakon mós fini domin, moris ne’e la justu, sala kah hanesan inan ida ne’ebé lakohi lakon nia oan.

Lia-anin to’ó duni iha Ambere, aman ne’ebé husik hela nia oan sira moris terus, aman ne’ebé hili liu atu moris hamutuk ho nia família foun, Ambere mai haree Ason ba dala ikus antes hakohi, nia hakat mai hakuak ha'u hodi husu deskulpa ba sala hotu ne’ebé nia halo ona mai ami na’in tolu, ha'u nonook no lakohi haree tan nia oin. Anata mai hamaus beibeik atu fó perdua ba nia aman, “sei Papa ho Mama nafatin hirus malu mós sei la hamoris fali Ason, nia laiha ona ita nia leet ohin ita hamutuk hodi haloot nia, tinan barak ami lakon domin husi aman ida, ba biban ida ne’e husik ha'u nia mós sente netik aman ida nia prezensa” Anata ko’alia ho matan-ween.

Ambere bele husu deskulpa maibé deskulpa sei la lori fali Ason mai ha’u, divórsiu la’ós dalan ikus rezolve problema entre feen ho la’en, divórsiu mós la signifika lakon resposabilidade nu’udar inan no aman ba oan. Arrepende mós buat hotu liu ona, ida  ne’ebé bá mós sei la filafali mai, labele husik labarik sira sai fali vítima ba inan aman nia hahalok.


Dili, loron-22 fulan-Setembru tinan-2016

Obrigada-wain bá Jornal Independente publika ona istoria badak ne'e (edisaun, loron-30 fulan-Setembru Tinan-2016)




15 Sep 2016

SiúME

Obrigada-wain bá Jornal Independente publika ona istoria badak ne'e (edisaun, loron-26 fulan-Agostu Tinan-2016)
Loro-matan leno fatuk iha foho leten nabilan hasé ha’u nia matan, kosar metan lotuk habokon isin-lolon, lalatak mout  iha ha’u nia ain okos, meiudia mós to’o daudauk. Kabun halerik bá han, ha’u nafatin ho ha’u nia forsa tomak hamoos batar duut, “ meiudia hanesan ne’e Ana seidauk mai.” Ha’u hirus maibé atu halo oinsá, hein tan lai se nia nafatin la mai ha’u fila uma ona.

Ana, feto ida ne’e ha’u hadomi ho ha’u nia fuan tomak, ami hola malu tinan lima liubá, nia feto ida ne’ebé bonita iha ha’u nia matan. Ami iha oan mane nain rua ida tinan ha’at no ida tinan rua, biar iha ona oan nain rua maibé sentimentu siúme nafatin forte ba nia, fuan ne’e sente moras tebes bainhira nia hamriik ho mane seluk biar ne’e ha’u nia família rasik.

Ha’u lakomprende sah sentimentu ne’e mak ne’e, ka domin ne’e mak forte liu halo ha’u delek hodi haree realidade. Ha’u nafatin hein Ana meiudia mós liu daudauk maibé nia la mosu mai, ha’u tuur iha ai-kakeu hun haree bá to’os ne’ebé nakonu ho batar ne’ebé boot to’o ha’u nia ain tuur.
hamlaha ne’e husi minutu bá minutu aumenta bá beibeik, kabun tarutu maka’as liutan kuandu ha’u tolan kaben, “Ana ne’e ohin loron haluhan loos ona ha’u” ha’u hanoin iha laran nakonu ho hirus. Ha’u hakat foti ai-suak kee daudauk fehuk, halibur ai-sanak hodi tunu fehuk baluk rua hodi enxe netik estomuk ne’ebé moras ne’e .

Loro-matan mós mout daudauk iha loro-monu, kalohan hahú nakukun bá beibeik, fila uma ho oin hamnasa, liman sorin kaer ai-suak no sorin seluk hakuak hela ai-farina ne’ebé ha’u kuu iha toos laran. Abio no Anato halai hasoru ho oin kontente hodi dehan “Apa mai ona ga?”.

Bainhira ha’u hakat tama bá uma laran haree hetan Ana tuur hela iha sala han ho Ajanu hamnasa kontente ho lian boot “mane ida ne’ebé mak haree ha’u laiha uma nia mai konta istória ho ha’u nia feen ne’e” ho oin hirus ha’u hakat tama bá sala ne’e mais la haree hetan Ajanu tan nia tuur fila kotuk mai ha’u.

Abio nia Apa mai ona ga”. Abio nia Apa naran ne’e mak sempre Ana uza hodi bolu ha’u. Ajanu mós fila oin mai ha’u no la’o hamriik hakat mai hakuak, Ajanu ha’u nia belun di’ak ida bainhira ami sei ki’ik, hakuak ha’u hodi dehan

Kleur la hasoru” ko’alia nune’e no ha’u fó daudauk ai-farina tahan bá Ana.
Ó bá tiha ne’ebé mak tinan barak ona ita nunka hasoru malu ne’e”
Ha’u bá buka moris iha sidade” Ajanu ko’alia ho hamnasa.
Entaun ita bá tuur iha iha varanda de’it mak ko’alia” ko’alia nune’e no hakat daudauk bá varanda.

Ana mós hakat lalais bá dapur laran, karik nia mós hatene tuir ona ha’u nia jeitu. Ami tuur iha varanda Anatu hakat mai tuur iha ha’u nia hiti hodi dehan
Apa, ama dehan bá hariis tiha lai, bee manas ama nono nakali ona”.
“Dehan bá ama halo hela kafé manas lori mai pois mak apa bá hariis” ko’alia nune’e no hatún daudauk Anato husi ha’u nia hiti.
“Ama, apa dehan halo kafé lai” hakilar nune’e no nia halai daudauk bá li’ur.
“Ita foin fahe malu lakleur, labarik nain rua boot ona” Ajanu ko’alia nune’e no matan fihir hela ba Abio no Anato ne’ebé halimar iha uma oin.
“Heisa, ó nian fali bainhira”
Di’ak hela, la’os agora maibé tempu ne’e sei to’o”

Ajanu, uluk namora mós  ho Ana maibé ikus Ajanu deside bá sidade. Ajanu hanesan husik hela kanek ida bá Ana, ami bele kaben tinan barak ona maibé to’o agora ha’u rasik la hatene Ana haluhan ona Ajanu no simu ha’u nia domin ne’e ka lae. Ami bele moris hamutuk maibé Ana nunka hamnasa kontente hanesan saida mak foin lalais ne’e ha’u haree iha sala han.

Lakleur Ana mós lori kafé mai no hatuur iha meza leten, Ajanu nafatin fihir tutuir Ana ne’ebé hakat tama bá uma laran, ha’u nonok hodi haree tuir de’it Ana no Ajanu nia jeitu. Siúme ne’e hahú forte fuan ne’e hanesan atu rebenta de’it ona, ha’u nafatin hakalma an no iha ha’u nia laran dehan “ema nia aman ne’e oras hanesan ne’e mós seidauk fila bá nia uma ne’e, buka saida iha ne’e. Fuan ne’e hakarak loos atu duni nia maibé ibun ne’e to’os atu ko’alia sai.”

Hamlaha no isin ne’ebé kole hakarak solur ho bee-manas ne’e mós lakon iha minutu balu, fitun iha lalehan aumenta barak ba beibeik, Ajanu nafatin tuur iha fatin ne’e hamutuk ho kafé manas kopu ida, lakleur Abio hakat mai ko’alia neineik mai ha’u nia tilun hodi dehan “Apa, ama dehan bá hariis ona, hahán prontu ona.” Ha’u doko ulun bainhira rona Abio ko’alia.

 Ha’u hamriik heteke bá sala han, Ana ho nia oan nain rua aruma hela bikan iha meza leten, Anatu hakilar husi uma laran mai hodi dehan “Apa haluha apa nia servisu ga?” servisu kalan ne’ebé ha’u nunka husi ajuda ha’u nia oan sira tau bikan iha meza leten no Ana tein iha dapur. “husik ba kalan ne’e ita mak halo de’it Apa nia belun sei iha li’ur ne’e”.

Ha’u hakat lalais ba hariis, maibé fuan ne’e lahakmatek hanoin ne’e komesa nakonu ho buat oioin “Ana kal ohin ema nian aman ne’e mai mak nia lalori hahán bá to’os karik, ema nia aman fila tiha mak nia haree fali ha’u”. Kalan ne’e ha’u hanesan loos tiha ona ema bulak domin halo ha’u labele hanoin ho kalma.

Bainhira ha’u sai husi haris fatin mai ha’u rona, Abio hamaus hela Ajanu atu han kalan tiha lai mak fila, ha’u mós sente ladi’ak entaun konvida Ajanu han antes nia fila, ha’u nafatin hatudu oin midar maibé laran ne’e hanesan loos iha inferno laran, ami tuur iha meza han Ajanu tuur oin hateke loos ba Ana, ai-farina tahan ne’ebé sai ha’u nia hahán favoritu mós lamidar ona iha nanal, karik ha’u bele ko’alia sai ha’u lakohi haree Ajanu nia oin iha ha’u nia vida tomak maibé hakarak ka lakohi ha’u labele hakotu relasaun di’ak ne’ebé ami kria ona tinan barak tamba de’it ha’u siúme.

Han hotu tiha ami bá tuur fila fali iha varanda, Ana aruma bikan fo’er ne’ebé lekar iha meza leten, iha varanda Ajanu haruka Abio atu bolu mós Ana mai tuur iha varanda mós, Ana mós mai no tuur kedas iha ha’u nia sorin. Ajanu dada kadeira fó oin ba ami nian rua hodi ko’alia.

Atoy, ha’u hatene ó la gosta hau biar ita kolega di’ak. Ha’u hatene ó la gosta ho ha’u nia prezensa, uluk ha’u hadomi duni Ana maibé ida ne’e uluk no sei la akontese tan iha futuru, ha’u rona dehan bainhira imi hirus malu ó sempre temi ha’u nia naran tan ne’e ohin ha’u mai hakarak haloos tiha ó nia hanoin ne’e”. Ajanu ko’alia nune’e no matan hateke nafatin mai ha’u. Ha’u tuur nonok no laiha lian.
Loos Atoy ko’alia bá, nia ne’e hanesan ne’e gosta siúme maibé haluhan tiha katak ami iha ona oan nain rua” Ana ko’alia nune’e no liman kaer daudauk ha’u nia liman.
Atoy tuir lolos ohin ha’u mai ne’e atu hato’o hela novidades haksolok bá imi nain rua, semana oin  ha’u sei kazamentu tan ne’e mak ha’u mai iha ne’e”.
“parabens ha’u nia belun di’ak” dehan nune’e no ha’u hakat hakbesik nia  ho kontente.


Kalan ne’e moe taka ho kontente, buat hotu ne’ebé ha’u dun ba Ana hanesan lian-laek ida. Ha’u moe bá Ana no mós Ajanu. Ida ne’e fó hanoin fila fali Ana nia lia-fuan “se ha’u la hadomi ó, ha’u sei la kaben ho ó no sei la sai  inan bá ó nia oan sira, domin la presiza dehan ho lia-fuan maibé hatudu liuhusi hahalok.” Iha ne’e mak ha’u foin arrepende katak biar Ana nunka ko’alia mai ha’u “Ha’u Hadomi ó” maibé ho Ana nia hahalok hatudu mai ha’u domin ne’ebé nia iha mai ha’u boot tebes, nia nafatin iha ba ha’u iha tempu susar no kontente, Hadomi ó laiha rohan.   

Dili, loron-15 fulan-Setembru tinan-2016
Esteviana Maria Celina Amaral de Fátima




14 Sep 2016

DOMIN SEMANA IDA

Labarik nain rua tuir malu besik semana ida ona
Iha loron ida, sira nain rua tuur iha ha’as hun hodi ko'alia kona-ba sira nian domin.

Mane   : doben, ó hadomi ha’u ga lae?
Feto     : hadomi.
Mane   : entaun ó nia domin ne’e boot hanesan saida?
Feto     : ha’u nia domin bá ó hanesan fitun iha lalehan no rai henek               iha tasi.
Mane   : ó nia domin mai ha’u boot tebes.
Feto     : ó nia fali?
Mane   : doben ha’u hadomi loos ó sah, liu fali ha’u nia isin lolon ó lafiar husu de’it ba ida iha leten ne’e.

Teki-teki tiu ne’ebé tuur iha ha’as leten hakilar imi mak hadomi malu tiha husu fali mai ha’u, ha’u mak maromak ga?.

Feto- Mane : halai…..




9 Sep 2016

REFLEKSAUN BADAK DIDIKA BA IDA NE’EBÉ DEVEDÓR NO BOSOK-TEN


Laiha ema ida mak moris mesak iha mundu ne'e, moris sempre kompleta malu ho ema seluk. Ohin ó monu ba susar ema seluk sei ajuda ó, la siknifika katak bainhira susar kona fali ema ne'e ó nia matan no tilun delek hotu laliga tiha hanesan buat ida lakona ó, deste beala sira nia tempu to'o ohin loron lisan ka kustume “han isin sikat ruin” sei metin no forte iha komunidade nia ne'e leet maibé ida ne'e buat ketak ida.

Iha refleksaun badak ne'e ha'u hakarak didika espesiál ba ida ne'ebe  devedór no bosok ten, loos katak deve hodi atende ba nesesidade urjente, tan nia kasian ó, kuandu ó ko'alia ho haraik-an nu'udar humanu nia mós sei ajuda ó, la'ós nia fó tiha ó mós haluhan tiha promesas ne'ebé ó halo hodi fó fila, deve no fó tanba nia hakarak buat ketak ida.

Aat liu mak hahalok devedór halo mós ita sai bosok-ten, bainhira ema ne'e presiza urjente fali nia husu ba ó atu fó saida mak ó foti no  promete ne'e, ó halo an hanesan buat ida la kona tiha no promesas ne'ebé halo mós ó haluhan tiha sala ka sei hanaran ó bosok ten.

Semana ema ba husu nia direitu ó dehan semana oin, semana oin ba fali dehan fali tan semana oin. Ó bele hatais bonita no bonito to'o iha ne'ebé mais nia sei la falun ó nia dois, iis ne'e anin sei lori ba mai, ema nia fiar ba ó mós hahù mihis ho nia hahalok rasik, ó rasik mak hamonu ó nia diknidade tan de’it buat laek oan ida. 


Impresta no fó ho hakarak buat rua la hanesan, hanesan mós promesas, ó promete siknifika katak ó tenke halo tuir liafuan  ne’ebé ko'alia no iha ona konkordansia entre parte rua ne'e tansa mak to'o ema ejiji nia direitu ó sei bosok tan nia sei hanesan ne'e mós la justu i lakon konxiénsia  katak buat ne’ebé la’ós  ha'u tenke fó fali ba nia na’in tan ne'e ninian, la’ós ó halo-an tiha hanesan na’in no haluhan tiha saida mak ó promete ona. Salah sei ha'u dehan ó devedór no bosok-ten.

8 Sep 2016

HADOMI PRODUTU LOKAL

Loron manas.. 
La'o halimar dada-lia ho na'in ba roda tolu..
Ha'u : tia sosa bee lae.
Tia : bee ida ne’ebé ??
Ha'u : Aquase.
Tia : nusa halo Bee Mor de'it.
Ha'u : lae, tia Aquase de'it, ha'u nia nanál seidauk toman ho Bee Mor
Tia : aiii... noy bee ne'e halo iha Timór mak ne'e.
Ha'u : ne'e loos tia maibé ha'u presiza tempu hodi apar ho bee ne'e nia sabór
Tia : sei ita la sosa ita nia produtu rasik sé loos mak atu sosa.
Ha'u : obrigada tia fó ona hanoin mai ha'u i ha'u sei koko atu hatoman an hemu bee ne'e...


Moe ho tia ne'e...Tia de'it sei hadomi produtu lokal masa jerasaun foun hadook an husi nia produtu rasik...


REFLEKSAUN BADAK "MORIS HO RESPOSABILIDADE"


Moris tuur bele la’ós moris tuir hakarak.
Dala barak ita hakarak moris hanesan ema seluk
Maibé haluhan tiha... no lakohi haree dalan ne'ebé nia liu hodi to'o iha ne'ebá...

Hakarak mós hatudu an hanesan nia maibé husik hela todan iha kabaas ne'ebé halo ita susar atu hamriik filafali no todan hetok aumenta tan de'it..

Moris ho prinsipiu, biar prinsipiu ne'e simples maibé moris hakmatek duké hakarak moris tuir ema seluk fuan ne'e loron kalan taridu hela de'it..


Refleksaun badak ne'e didika espesial ba ida ne'ebé "Ema nain haluhan sira toba dukur loos tiha de'it"

RITMU ANIN-TASI

Lokraik hakmatek... 
Laloran tasi hasé ha'u nia tilun
Anin hakmatek hasé ha'u isin..
Dook husi barullu 
Fuan hakmatek
Todan hotu mout ho laloran tasi
Tuur hodi see tilun ba buat hotu...
Karik rai-henek no fatuk iha ibun...
Fuan ne'e hakarak fahe mós todan ne'e ba sira..
Desizaun mak ne'e...
Haree tuir de'it ain fatin..
Karik tebes duni ona..
Laiha ida mak komprende i nunka mais atu komprende..
Ha'u mak sala, ó mak sala hanesan de'it..
Laiha razaun atu defende...
Hakmatek iha fuan, ha'u mout ho nia ritmu..

5 Sep 2016

DOMIN

La sente tama ona ba tinan lima, iha loron hanesan tinan lima liubà.
Memoria ne'ebè sei metin iha ha'u nia hanoin.
Rona laloran tasi ho ritmu hakmatek
Fulan nia naroman baku kona estatua Cristo Rei hafurak liutan.
Sadere-an iha kadeira simentu kór Xocolate no hateke ba fitun iha lalehan.
Tuku ualu kalan, iha expozisun tradisional ne'ebé organiza husi MTCI
Kalan ne'ebé sei metin iha memoria ema nia aman isin lotuk, altura hakbesik
Ho ate brani hato'o nia domin.
Memoria ne'e sei metin tan iha loron hanesan mòs ha'u halo tinan..


Ha'u simu tan tau laran hela mós nia
Ha'u belun sira dehan domin hahú husi ain-fuan boot...
Hanesan Samchay Kaylha Lopes hateten. Karik ne'e mós loos
Maibè ha'u rasik lahatene domin ne'e hahú bainhira no iha ne'ebé.
Nia dehan hahú bainhira hasoru malu.


Bainhira nia husu ha'u la hatene, lahatene bainhira no iha ne'ebé maibé buat ne'ebé ha'u hatene mak Ha'u Hadomi Ó.... karik bele hahú iha Manatutu ou iha Liqueça hanesan mana Francisca Assis nia lia-fuan..  “Este, nia gosta ó karik ne'e mak nia telefone lapara rai” ha'u hatene momoos momentu ne'e seidauk iha buat ida mak kesi ita..
Kakutak ne'e mós sei buradu kona-ba domin...
seidauk komprende didi'ak saida mak domin..
Tinan lima nia laran hamutuk ho Ó halo ha'u komprende didi'ak saida mak domin..

Larona Ó lian fuan ne'e sente mesak.
La baruk atu rona Ó no haree Ó nia hamnasa...
Obrigada ba domin hotu...
Obrigada iha ona ba ha'u..
Nafatin hamutuk ho ha'u ida ne'e mak ha'u nia mehi
Hadomi Ó laiha rohan...


02/09/2011-02/09/2016
Parabens... ita nain rua..


1 Sep 2016

LASU DOMIN


Orsida sai eskola ita hasoru malu lai, nega.. I Love You” SMS badak husi Asatu, fuan ne'e tuku-tuku maka'as, matan ikun baku beibeik ba relójiu metan ne'ebé belit iha liman. Tuur ne'e hahú lahakmatek hanoin ne'e bá de'it nia, hamnasa mihis bainhira hanoin hetan nia oin, karik domin mak ne'e.

Trik.... trik... trik.... sinu eskola mós lian daudaun, oras iha relójiu hatudu tuku sanulu resin rua liu minutu tolunulu, ha'u hakat sai husi sala laran  ho oin hamnasa, lakleur Asatu telefone katak nia hein ona ha'u iha hali-hun iha lurón sorin, fatin ne'ebé baibain hamriik ba hodi hein ha'u.

Husi dook Asatu foti ona liman hodi fó sinál. Ha'u foin atu hakat ba estrada sorin, Anata bolu tuir husi kotuk.

“Abia, ita fila hamutuk ga?” Anata ha'u nia belun di’ak ida.

“Lae, ha'u fila ho Asatu” ko'alia nune'e no liman hatudu ba Asatu ne'ebé hamriik iha estrada sorin.

“Loos ona, entaun ha'u bá uluk ona”

 Halai lailais bá estrada sorin, Asatu simu ho hamnasa mihis kaer ha'u nia kabaas rei ha'u nia hasan sorin, fuan ne'e sente semo tiha bá lalehan. Ami na’in-rua tuir malu tinan ida ona, nia mane ida ne'e simples, kulit ne'ebé naroman no bonito iha ha'u nia matan, nia hamnasa midar hanesan masan. Nia foti kapasete fó ba ha'u hodi dehan;

"Doben, haluha ona ga.?, ohin halo tinan ida ona kuda ita domin." Ko'alia nune'e no hamoris daudaun motór.

"Loos, ha'u la haluha sah Cinta"Cinta naran istimadu ne'ebé fó ba nia.

"Sa’e motór ona, ohin ha'u sei paga ó bá han, pois ita la'o halimar lai mak ha'u tula hela ó ba uma."

"Mamá bá tiha foho horseik, ne'ebé ohin fila tarde laiha ema ida mak atu hirus" ko'alia nune'e no liman hakuak daudaun nia.

 Ami la'o hale’u sidade, loron ne'e laiha planu atu la'o halimar, ha'u mós laiha planu atu lori roupa troka iha pasta laran, ami para iha Rumah Makan (warung) no Asatu hakat bá hameno hahán, ha'u tuur haksubar an iha meza lidun tan ta'uk mestre ruma hetan ha'u uza farda eskola la'o pasiar.

Asala hakat mai ho oin hamnasa no liman rua kaer hela jus avokate hodi dehan:

"Abia, ó lori roupa troka ga lae” ko'alia nune'e no matan hateke bá-mai.

"Lori" ha'u hatán ho lian neineik.

"Ó bá troka tiha ba, lae orsida ita la'o pasiar ladi'ak tan ema haree tutuir hela de'it ó nia farda ne'e"

Hahán ne'ebé hameno mai daudaun, ha'u foti matan hodi husu ba mana ne'ebé lori hahán ne'e "Mana haris fatin iha oituan ne'ebé?" La hein tan ha'u hakat bá troka farda ne'e. Bainhira ha'u sai husi hariis fatin fuan ne'e sente taridu, hakat lalais bá tuur fatin hodi dehan ba Asatu;

"Han lailais ita bá ona tan ta'uk ema ruma hetan ha'u iha fatin ne'e"

"Han hotu ita bá tan ne'ebé" Asatu ko'alia ho lian neineik.

"Lahatene ha'u tuir ó de'it"

"Entaun loos ona ita bá halimar iha ha'u nia tian nia uma de'it, sira bá tiha foho no uma mamuk hela. Ita ba halimar iha ne'ebá lokraik mak ha'u lori ó fila"

"Naran de'it naran labele to'o lokraik liu, ita fila antes ha'u nia Papa fila husi servisu."

 Han hotu ami  mós ba kedas uma ne'e, uma ne'e fuik tebes, iha tan moru laran.  Ema la'o iha luró mós ita laharee, Asatu loke odamatan lori ha'u ba tuur iha sala vizita. Nia hakat bá loke televizaun no hasai kasete husi pasta laran hodi dehan

 hakarak haree filme saida?"

"Naran de'it"

"Entaun ha'u mak hili de'it".

Ha'u la hatene sah kasete mak nia hili ne'e, la kleur filme komesa halai primeiru ha'u la deskonfia katak kasete ne'e filme porno mak iha laran, Asatu  mós hakat mai tuur iha ha'u nia sorin no kaer metin ha'u nia liman, la kleur ema komesa kolu roupa, ha'u hakilar hodi dehan ba Asatu "troka filme ne'e no tau seluk de'it ba", Asatu nafatin tuur iha nia fatin hodi dehan " ita haree de'it sah ó baibain de'it sah".

 Ami nafatin haree filme ne'e, lakleur Asatu kaer metin liu tan ha'u nia liman no muda nia isin hakbesik mai ha'u, ami nain rua halo tuir saida mak mosu iha televizaun, ha'u hakfodak Asatu kolu molik roupa husi ha'u nia isin lolon ami hanesan tiha feen la'en iha lokraik ne'e. Bainhira ha'u hakfodak buat hotu liu ona ami hanesan tiha bebe oan foin moris.

Ha'u tanis no moe bainhira haree ha'u nia an, Asatu nafatin hakuak ha'u dehan "ó kalma de'it sei laiha buat ida mak akontese ba ó". Ha'u nafatin tanis hodi dehan "lori ha'u fila ona". Ha'u hakat ba hariis fatin solur ha'u nia isin hodi haluhan saida mak akontese iha lokraik ne'e.

Fulan ida liu daudauk,  kakutak hanoin de'it has, isin baruk hakarak toba hela de'it, dalaruma oin halai no ha'u muta beibeik to'o oin kamutis. Ha'u la hatene sah moras mak ne'e?.  Mama la hela hakmatek iha uma bá mai hela de’it foho tan nia negósiu, Papa mós sempre fila kalan laiha tempu hodi tuur hamutuk ho ami nain tolu, alin sira mós sei ki'ik. Ha’u la hatene loos atu hato’o ha’u nia moras ne’e ba sé.

Iha meiudia ida bainhira fila husi eskola, oin ne’e halai no vontade han mós hahú menus. Fuan ne’e lahakmatek ha’u telefone bolu ba Asatu, liu minutu ruanulu  nia mós mai no ami ba Ospitál. Iha ospitál pasiente barak mak iha ne’ebá ona, ha’u tuur iha kadeira naruk ne’ebé fó oin ba odamatan no tuur forma tuir pasiente sira seluk.


Liu tiha minutu balu, ha’u nafatin tuur ho oin murón. Enfermeira ida loke odamatan hodi bolu ha’u.

Alin Bele tama uluk ona” ko’alia nune’e no ha'u hakat daudauk ba sala ki'ik ne’e.

Moras saida, mak murón loos ne’e” Enfermeira ne’e husu ho oin hamnasa.

Oin halai, muta, ulun moras no vontade han laiha”

Agora tinan hira ona” Enfermeira ne’e husu ho oin sériu

Sanulu resin neen atu ba sanulu resin hitu”

Moras durante loron hira ona?”

“Semana rua ona” hatan nune’e no oin nafatin hakru’uk

“Menstruasaun mai ka lae?” Enfermeira nafatin husu.

“Fulan ida ne’e seidauk mai”

Enfermeira ne’e Dada iis no nonok minutu balu hodi dehan “alin lori masa oan  ne’e ba haris fatin soe bee ki'ik tau oituan iha masa ne’e lori ba sala sorin, hein nia rezultadu sai lori fali mai” ha’u mós hakat sai husi sala ne’e ho fuan taridu “sah moras mak ne’e” ha’u halo tuir saida mak enfermeira hateten hafoin lori masa oan ne’e bá iha sala Laboratoriu. Lakleur Enfermeira ida hamriik iha odamatan entrega karta ida mai ha'u hodi dehan “lori fali karta ne’e ba entrega ba Enfermeira ida ohin haruka mai ne’e”.


Ha’u hakat bá dere fila fali odamatan dahuluk ha’u tama bá ne’e, Enfermeira ne’e mós simu ha’u ho di’ak, Asatu nafatin hein iha li’ur. Ha’u tuur kedas iha Enfermeira nia oin no entrega karta ne’e, nia mós simu no loke karta ne’e hodi lee. Lakleur nia foti matan hodi dehan

Alin mai konsulta ho sé?” Husu mai ho lian sériu

“Mai ho ha’u nia namoradu” hatán ho lian ta’uk.

Bolu nia mai ha’u hakarak ko’alia ho imi nain rua”

Ha’u hakat sai bá bolu Asatu, Asatu mós hakfodak bainhira rona Enfermeira hakarak ko’alia ho ami nain rua, ha’u nein deskonfia katak ha’u isin rua. Ami mós tama iha sala ki’ik ne’e no tuur iha fatin ohin ha’u tuur bá. Enfermeira foti surat-tahan ne’e hatudu ba ami nain rua hodi dehan “Parabens, alin  feto agora ho kondisaun isin rua, semana rua ona”.

Ha'u hakfodak bainhira rona lia-fuan ne’e, mundu ne’e hanesan nakukun mai ha’u. Ha’u nafatin tuur murón, Asatu ho espresaun hakfodak “obrigada” mais nia hatán ho lian ta’uk. Enfermeira ne’e mós entrega surat-tahan ne’e mai ami nai rua no pasa reseita ai-moruk, molok ami atu sai husi sala ne'e nia hameno atu mai kontrola beibeik.

Hakat sai husi sala ne’e ho oin ta’uk no lahetene atu halo oinsá loos, laiha lia-fuan ida sai husi Asatu nia ibun, ami ba foti duni ai-moruk tuir reseita ne'ebéfó. Iha dalan bainhira fila bá uma Asatu dehan beibeik nia seidauk prontu atu sai aman, sah tan agora nia sei eskola no tinan oin sei bá kontinua nia estudu iha rai li’ur no nia  mós ta'uk atu lakon oportunidade ne'e.

Ha’u' ta’uk Mama no Papa sei la simu ha’u tan hanesan feto boot iha família nia laran, durante ne’e Mama no Papa mós bandu ha’u atu labele namora ho Asatu tan nia fumadór no gosta hemu tua iha lurón, Mama no Papa hatene nia hahalok tan ami sei viziñu hela. 

Lokraik ne’e ha’u ta’uk atu fila bà uma. Asatu fó korajen nafatin “ó tenke fila ba uma, lae ferik ho katuas bele deskonfia pois mak ita buka dalan hodi rezolve” kalan ne’e toba lahakmatek, hanoin beibeik Mama no Papa nia oin kuandu hirus, lahatene sah razaun mak ha’u sei hato’o bá Mama no Papa. Tuku ida kalan matan ne’e seidauk dukur, teki-teki telefone mós lian, afinal Asatu mak dere mai;

Abia, ó seidauk toba ga?” Asatu ko’alia ho lian neineik

“Ha’u ta’uk tan ne’e mak toba ladukur”

“Ha’u hanoin ona di’uk liu labarik ne’e ita halo abortus de’it ona, ita laiha dalan seluk. Agora ha'u  mós sei eskola, ó mós sei eskola sei ita hola malu agora oinsá ho ita nia moris aban bairua nian”

Lae, ha’u sei la halo abortus ba labarik ne’e,  nia la hatene buat ida, sala ne’e ita nain rua mak halo tan sah tenke oho nia.” Ko’alia nune’e no matan-been sulin daudauk habokon hasan.

Ha’u dehan beibeik tiha ba ó ha’u seidauk prontu atu sai aman” Asatu ko’alia ho lian hirus no taka telefone.

Ha’u nafatin tuur ho matan-been. Kalan ne’e mós liu daudauk ha’u nafatin bá eskola hanesan baibain atu nune’e Papa labele deskonfia. Mama dala barak hela liu iha foho duke hela ho ami dalaruma fulan haat ou lima dala ida mak foin mak vizita ami, mai mós lalais de’it loron ida ka rua hanesan ne’e fila fali ona, ami ida-idak la’o tuir ami nia hakarak fila loron ka kalan laiha ema ida mak buka tuir.

Semana ida liu daudauk Asatu mós lasimu ha’u nia telefone, ha’u hanesan tiha ema bulak iha lurón eskola mós hahú ba laloos, ha’u komesa la’o tama sai bairu buka fatin hodi haksubar an no konsege hetan duni uma mamuk ho folin baratu no ha’u iha osan naton selu to’o tinan ida nian, osan ne’e mak fó ba ha’u rai hodi preparasaun ba ha’u nia tinan ne’ebé besik ona, biar nune’e ha’u seidauk hanoin muda ba uma  no ne'e hanesan reserva se bainhira Mama duni ha'u karik, ha'u iha hela fatin hodi hela.

Iha kalan ida Papa fila sedu no bolu ami nain tolu tuur hamutuk ho Papa iha meza han. Papa ho oin kontente dehan “semana oin Papa sei ba kontinua Papa nia estudu iha rai li’ur durante tinan rua ou tolu, Papa hakarak imi nain tolu haree malu ho di’ak no labele baku malu, Papa sei telefone Mama mai hela ho imi durante Papa laiha uma”. Ami hotu kontente ho novidades ne’e.

Iha loron ne’ebé Papa atu arranka, Mama mai duni no lori  alin nain rua ki’ik ba hela hamutuk ho Mama tan laiha tempu bá mai “Abia, ó nia alin nain rua Mama sei lori bá foho, ó hela iha ne’e ho nia prima no primu sira hodi haree uma” Mama seidauk deskonfia katak ha’u isin rua. Molok Papa atu bà kontinua nia estudu nia entrega hela kartaun foti osan no hameno sei iha nesesidade urjente ha’u bele ba foti osan iha banku.

Ha’u mós kontente tan Papa salva ona ha’u nia moris, Asatu sempre SMS beibeik ha’u haruka ha’u abortus tiha labarik ne’e, loron la’o ba beibeik kabun ne’e mós hahú boot ba daudauk, lia-anin mós komesa to’o iha Mama katak ha’u isin rua. Iha dadeer ida ha’u sei toba Mama to’o ona mai hamriik iha odamatan kuartu hodi bolu

“Abiaaa… Abiaa… Hadeer ona oras hanesan ne’e ó sei toba, ó la bá eskola ga?”

Ha’u hadeer lalais husi kama leten, Mama tuur iha kadeira hodi haree de’it ha’u nia jeitu karik Mama hatene ona katak ha’u isin rua, ha’u rasik labrani atu hato’o ba Mama, ha’u hakat ba haris fatin fase oin, bainhira ha’u hakat tama uma laran Mama kaer hela ai-sanak iha nia liman no bolu ha’u hakne’ak iha nia oin, Mama ho lian hirus hodi husu.

Ha’u rona ó la bá eskola fulan rua ona, nusa mak la bá eskola” ko’alia nune’e no liman book daudauk ba ai-sanak ne’e

Deskulpa Mama” Ha'uko’alia ho matan-been.

Abia ha’u seidauk baku tansá ó tanis, ha’u rona dehan ó isin rua ona?” Mama nafatin ko’alia ho lian maka’as.

Ne’e loos Mama, ha’u agora isin rua fulan tolu ona” ko’alia ho matan-been no liman hakuak daudauk ba Mama nian ain.

Ó dehan saida? Sé nia oan mak ne’e?”

Ha’u nafatin tanis no laiha lia-faun ida mak sai husi ha’u nia ibun, Mama hamriik baku ha’u, obriga ha’u dehan “sé nia oan mak ne’e” ha’u deside sei la fó hatene ba Mama sé nia oan mak ne’e tan ha’u lakohi estraga Asatu nia futuru no ha’u promote ba ha’u nia an husik bá ha’u mak terus, Asatu mós lakohi simu labarik ne’e.

Dadeer ne’e Mama hirus teb-tebes no duni ha’u sai husi uma, ha’u mós halo tuir de’it Mama nia hakarak, ha’u sai husi uma ho roupa isin lolon so lori de’it kartaun ne’ebé Papa fó. Loron ne’e ha’u la’o hanesan ema bulak ha’u lahatene atu ba loos ne’ebé. Asatu hein ha’u iha lurón boot tan nia rona ona husi ha’u nia prima sira katak Mama duni ha’u sai husi uma.

Asatu toman duni ha’u no tula ha’u iha nia motor, ha’u nafatin tanis no nia lori ha’u bá tuur iha tasi  ibun.

 “Abia nonok ona ba, ó la moe ga ema la’o bá mai haree hela ita”.

“Moe ba halo saida, ha’u ne’e ema moe la iha duni”

“Uluk kedas ha’u dehan abortus tiha labarik ne’e maibé ó nafatin ulun moruk agora mak ó foin haree” Asatu ko’alia ho hirus.

“Loos ona buat hotu ha’u mak sala, ó mak loos hela de’it”

“Ó mak sala duni tansá ha’u bolu ó bá uma mamuk mós ó hakarak tuir, ó mak sala duni bainhira ha’u kaer ó nia isin lolon ó nonok tuir”.

“Di’ak liu ó ba tiha de’it ha’u lakohi haree ó nia oin, ema hanesan ó mós iha ne’e”.

Asatu bá no husik ha’u mesak iha fatin. Ha’u arrepende mais buat hotu liu ona, Mama mós la simu ona ha’u atu fila bá uma, karik kartaun ne’ebé Papa fó bele salva ha’u nia moris. Ha’u la’o iha lurón la ho xinelus, aspal nia manas halo ha’u nia matan-been sulin maka’as liutan sei uluk ha’u rona tuir Papa no Mama nia lia-fuan ha’u sei la sai nune’e.

Ha’u la’o nune’e hodi bá to’o fatin foti osan no lori osan ne’e sosa netik kulsaun no nesesidade seluk hodi ba tau iha uma ne’ebé ha’u aluga fulan tolu liubá. Biar nune’e Asatu nafatin buka tuir ha’u karik nia mós sente an sala bá saida mak akontese mai ha’u. Fulan ida liu daudauk Mama nafatin labuka tuir ha’u.

Ha’u moris hakmatek iha ha’u nia subar fatin, hahán la kuran bá ha’u tan Asatu mós lori beibeik mai. Liu tiha fulan ha’at Asatu mós bá kontinua nia eskola iha rai li’ur no nia promote bá ha’u bainhira nia fila husi nia estudu nia sei kaben ho ha'u maibè nia lakohi simu labarik ne'e.

Ha'u nafatin lakomprende ho Asatu nia hanoin tansà, nia sempre fò sala labarik ne'e no dehan “labarik ne'e lori sial ba ha'u no  mós ba ó” isin rua ne'e tama ona ba fulan ualu, osan iha karteira  móshahù mihis ba beibeik, dalaruma loron ida ha'u han dala ida tan tauk atu fos iha masa laran ne'e hotu lalais, Asatu nein telefone husu ha'u nia kondisaun I ha'u  mósta'uk atu fila ba uma. Ha'u lahetene loos atu halo saida, roupa ba bebe nian  mós laiha.

Ha'u moris iha situasaun ida ne'ebé aat teb-tebes dalaruma uma nain ne'e mak hanoin ha'u fò netik modo oan ruma mai ha'u, ha'u sai ba ajuda hamoos uma nain nia modo ou ajuda fase sira nia roupa bainhira ha'u fila sira fónetik fos oituan mai ha'u hodi tein. Uma nain haree ha'u di'ak teb-tebes. Iha kalan ida kanotak ne'e hahú moras, ha'u la'o mai tuur lametin no hanoin “se labarik ne'e mak moris agora ha'u atu halo oinsá roupa  mós laiha, osan no hahán teb-tebes  mós laiha”. Uma nain ne'ebè haree ha'u tuur lahakmatek hakat mai hodi hasee:
“Abia, ó nusa mak ohin kedas la'o ba mai loos ne'e”

“Ha'u nia kanotak hahú moras ona” koa'alia nune'e no liman kaer daudauk kanokak

“Agora ó isin hanesan ne'e katuas oan  mós laiha, agora atu halo oinsá.” uma na’in ne'e ko'alia neineik.

“Di'ak hela tia maibé laran mukit hela”

“Sei hanesan ne'e telefone ba nia inan aman ou ó nia inan aman hodi akompaña ó”

“Di'ak, pois mak ha'u telefone sira”

Ha'u lahatene loos atu kontaktu sé, Asatu nia inan aman mós lahatene kona-ba ida ne'e, Mamá de'it la prekupa ona ho ha'u. Karik Papa mak iha ha'u sei la moris terus hanesan ne'e, ha'u rona husi ha'u nia prima sira iha fulan oin Papa sei mai pasa ferias, Papa seidauk rona informasaun ruma kona-ba ha'u nia kondisaun tan Mamá no família tomak taka ba Papa.

Liu tiha oras balu kanotak ne'e hahú moras maka’as liután, tia uma na’in bolu nia oan sira tula ha'u bá Ospitál. Ha'u bá ho isin lolon laiha hena tahan ruma mak ha'u lori só de'it lipa ne'ebé ha'u kabala iha isin lolon, tara netik pasta oan ida maibé pasta ne'e mós mamuk.

Kalan ne'e sorte tia uma na’in mós ba hotu iha Ospitál no nia mak ajuda tau matan hela mai ha'u no  prosesu partu mós la'o di'ak, bainhira buka neras atu taka labarik neras mós laiha, tia haruka nia oan sira halai lalais bá uma foti netik neras ne'ebé uza ona mai hodi taka bebe ne'e. Kalan ne'e kedas ha'u lakohi haree nia oin no hanoin hetan Asatu nia liafuan “labarik lori sial” ha'u mós lakohi fó susu nia to'o enfermeira sira mós hirus tan ha'u.

Ho obriga an ha'u fó susu labarik ne'e maibé ne'e hanoin hela atu soe nia, hanoin ne'e mosu beibeik no hahú domina ha'u nia kakukat, ha'u koko halai sai husi ospitál no husik hela nia maibé la konsege tan ha'u laiha forsa atu la'o, kalan ne'e mós liu daudaun, ami mós fila ba uma, tia uma nain ajuda fó hariis ha'u no bebe mane oan ne'e, tein sasoro lori mai ha'u han. Ha'u seidauk tau nia naran tan ha'u hanoin hela atu soe nia. Iha ha'u laran komesa hanoin ema ajuda ha'u ne'e mós dala ida de'it sei beibeik mós ema baruk ona

Iha kalan tuir mai ha'u komesa planu ona oinsá soe labarik ne'e, ha'u halo mamuk tiha pasta ne'ebé lori ba ospitál no koko hatama nia ba pasta ne'e. Aban dadeersan nakukun ha'u sei soe labarik ne'e no tau iha pasta laran lori bá soe iha fo'er fatin par ema labele deskonfia. Dadeer ne'e ha'u halo duni saida mak ha'u planu, ha'u lahatene diabu ida ne'ebé mak tama ha'u nia laran hodi hahalok aat ida ne'e, labarik tanis to'o iis laiha.

Bainhira ha'u fila mai uma ha'u komesa hanoin ona oinsá bele halai husi uma ne'e antes ema deskonfia ha'u mak soe bebé ne'e, liu tiha oras rua rai hahú naroman dadeer ne'e ema hotu pániku tan hetan labarik bebe iha fo'er fatin, ema hotu ko'alia ba mai no ha'u komesa nakdedar iha fatin, ha'u tenke sai lailais antes ema deskonfia ha'u. Aruma namanas sasán sira tau iha pasta. Lakleur karreta polísia nia mós lian, ha'u rona tia uma nain nia lian.

Nia kuartu mak ne'e, ha'u koñese pasta ne'e no neras ne'e uza hodi falun bebé ne'e ha'u nia oan mane ikun nia mak fò ba bebe oan ne'e.”

Kuandu rona lian ne'e ha'u nia liman ain nakdedar iha fatin, ha'u lahatene atu halai loos ba ne'ebé tan laiha fatin leet atu halai sai husi sala ki'ik ne'e no iha Janela, únika odamatan mak ha'u tenke liu polisi hamriik metin ona ba. Tia uma na’in hakilar ho lian maka'as no ko’us daudaun pasta ne'e hodi bolu “Abia ha'u hatene ó iha laran, loke odamatan ne'e lailais”

Liu tiha minutu balu ha'u sai duni husi kuartu ne'e, bainhira ha'u loke odamatan tia uma na’in  basa ha'u hodi dehan “se ó lakohi labarik ne'e nu’usá la fó mai ha'u hakiak” laiha lia-fuan ida mak sai husi ha'u nia ibun, liman ain nakdedar bainhira haree hetan Bebé ne'e nia oin. Arreprende mós buat hotu liu ona. Polísia kaer ha'u nia liman no dada bákarreta laran, tula mós tia ne'e.

Ha'u nafatin tanis, labarik ne'e lori liu kedas bá iha Ospital hodi halo autopsia no ha'u sira lori ba fatin Investigasaun no prosesa ha'u tuir lei ne'ebé vigora no ha'u tenke kumpre ha'u nia sala no kastigu iha kadeia.

Iha kadeia laran ha'u foin mak arreprende ho ha'u nia hahalok. Mamá no Papa mai vizita duni ha'u maibé buat hotu liu ona, ha'u la fó sala ba Mamá no Papa tan ha'u hatene momoos ne'e ha'u nia sala, Mamá ho tanis hakuak ha'u hodi dehan “se uluk Mamá simu ó karik buat hotu sei la sai nune'e”. Papa nafatin husu “labarik ne'e sé nia oan” ha'u hili nonook no lakohi hateten lia-loos ba Papa no Mamá tan domin ne'ebé ha'u iha ba Asatu boot liu no halo ha'u delek hodi haree realidade, úniku liafuan mak ha'u hakarak hato'o ba  nia“ deskulpa oan doben ba sala hotu Mamá no Papa halo ona ba ó, Mamá nafatin reza atu ó bele hetan fatin ne'ebé di'ak liu iha reinu lalehan Amin”

NB :  Istória fiksaun ida ne'e hanesan refleksaun badak bá kazu ema soe labarik maibé istória ne'e rasik la refere ba ema ida. Hanesan inan sente triste tebes bainhira haree feto malu balu soe nia oan. Ba maluk sira ne'ebé mak hakarak hato'o komentariu ou sujestaun bele haruka ita-boot sira nia nia komentariu mai email este.amaral8@gmail obrigada.


Relasiona ho istória fiksaun ne'e tia  Fátima Kalçona mós oferese poezia furak ida ho Titlu Lian Halerik


Lian Halerik


Hatete mai, ha'u nia sala iha ne'ebé.

Tansá imi lakohi simu ha'u

Hau la husu moris mai mundu ne'e.

Imi mak hakarak ha'u iha.

No imi mak hakotu ha'u nia iis.

Tansá imi soe ha'u,

Ha'u la husu atu moris

Maibè ha'u mak sasin ba imi nia domin

Bainhira ha'u laiha.

Imi nian domin mós sei la to'o rohan.

Dili, Loron 1 fulan-Setembru tinan-2016