SiúME

Obrigada-wain bá Jornal Independente publika ona istoria badak ne'e (edisaun, loron-26 fulan-Agostu Tinan-2016)

Loro-matan leno fatuk iha foho leten nabilan hasé ha’u nia matan, kosar metan lotuk habokon isin-lolon, lalatak mout  iha ha’u nia ain okos, meiudia mós to’o daudauk. Kabun halerik bá han, ha’u nafatin ho ha’u nia forsa tomak hamoos batar duut, “ meiudia hanesan ne’e Ana seidauk mai.” Ha’u hirus maibé atu halo oinsá, hein tan lai se nia nafatin la mai ha’u fila uma ona.

Ana, feto ida ne’e ha’u hadomi ho ha’u nia fuan tomak, ami hola malu tinan lima liubá, nia feto ida ne’ebé bonita iha ha’u nia matan. Ami iha oan mane nain rua ida tinan ha’at no ida tinan rua, biar iha ona oan nain rua maibé sentimentu siúme nafatin forte ba nia, fuan ne’e sente moras tebes bainhira nia hamriik ho mane seluk biar ne’e ha’u nia família rasik.

Ha’u lakomprende sah sentimentu ne’e mak ne’e, ka domin ne’e mak forte liu halo ha’u delek hodi haree realidade. Ha’u nafatin hein Ana meiudia mós liu daudauk maibé nia la mosu mai, ha’u tuur iha ai-kakeu hun haree bá to’os ne’ebé nakonu ho batar ne’ebé boot to’o ha’u nia ain tuur.

hamlaha ne’e husi minutu bá minutu aumenta bá beibeik, kabun tarutu maka’as liutan kuandu ha’u tolan kaben, “Ana ne’e ohin loron haluhan loos ona ha’u” ha’u hanoin iha laran nakonu ho hirus. Ha’u hakat foti ai-suak kee daudauk fehuk, halibur ai-sanak hodi tunu fehuk baluk rua hodi enxe netik estomuk ne’ebé moras ne’e .

Loro-matan mós mout daudauk iha loro-monu, kalohan hahú nakukun bá beibeik, fila uma ho oin hamnasa, liman sorin kaer ai-suak no sorin seluk hakuak hela ai-farina ne’ebé ha’u kuu iha toos laran. Abio no Anato halai hasoru ho oin kontente hodi dehan “Apa mai ona ga?”.

Bainhira ha’u hakat tama bá uma laran haree hetan Ana tuur hela iha sala han ho Ajanu hamnasa kontente ho lian boot “mane ida ne’ebé mak haree ha’u laiha uma nia mai konta istória ho ha’u nia feen ne’e” ho oin hirus ha’u hakat tama bá sala ne’e mais la haree hetan Ajanu tan nia tuur fila kotuk mai ha’u.

“Abio nia Apa mai ona ga”. Abio nia Apa naran ne’e mak sempre Ana uza hodi bolu ha’u. Ajanu mós fila oin mai ha’u no la’o hamriik hakat mai hakuak, Ajanu ha’u nia belun di’ak ida bainhira ami sei ki’ik, hakuak ha’u hodi dehan

“Kleur la hasoru” ko’alia nune’e no ha’u fó daudauk ai-farina tahan bá Ana.

“Ó bá tiha ne’ebé mak tinan barak ona ita nunka hasoru malu ne’e”

“Ha’u bá buka moris iha sidade” Ajanu ko’alia ho hamnasa.

“Entaun ita bá tuur iha iha varanda de’it mak ko’alia” ko’alia nune’e no hakat daudauk bá varanda.

Ana mós hakat lalais bá dapur laran, karik nia mós hatene tuir ona ha’u nia jeitu. Ami tuur iha varanda Anatu hakat mai tuur iha ha’u nia hiti hodi dehan

“Apa, ama dehan bá hariis tiha lai, bee manas ama nono nakali ona”.

“Dehan bá ama halo hela kafé manas lori mai pois mak apa bá hariis” ko’alia nune’e no hatún daudauk Anato husi ha’u nia hiti.

“Ama, apa dehan halo kafé lai” hakilar nune’e no nia halai daudauk bá li’ur.

“Ita foin fahe malu lakleur, labarik nain rua boot ona” Ajanu ko’alia nune’e no matan fihir hela ba Abio no Anato ne’ebé halimar iha uma oin.

“Heisa, ó nian fali bainhira”

“Di’ak hela, la’os agora maibé tempu ne’e sei to’o”

Ajanu, uluk namora mós  ho Ana maibé ikus Ajanu deside bá sidade. Ajanu hanesan husik hela kanek ida bá Ana, ami bele kaben tinan barak ona maibé to’o agora ha’u rasik la hatene Ana haluhan ona Ajanu no simu ha’u nia domin ne’e ka lae. Ami bele moris hamutuk maibé Ana nunka hamnasa kontente hanesan saida mak foin lalais ne’e ha’u haree iha sala han.

Lakleur Ana mós lori kafé mai no hatuur iha meza leten, Ajanu nafatin fihir tutuir Ana ne’ebé hakat tama bá uma laran, ha’u nonok hodi haree tuir de’it Ana no Ajanu nia jeitu. Siúme ne’e hahú forte fuan ne’e hanesan atu rebenta de’it ona, ha’u nafatin hakalma an no iha ha’u nia laran dehan “ema nia aman ne’e oras hanesan ne’e mós seidauk fila bá nia uma ne’e, buka saida iha ne’e. Fuan ne’e hakarak loos atu duni nia maibé ibun ne’e to’os atu ko’alia sai.”

Hamlaha no isin ne’ebé kole hakarak solur ho bee-manas ne’e mós lakon iha minutu balu, fitun iha lalehan aumenta barak ba beibeik, Ajanu nafatin tuur iha fatin ne’e hamutuk ho kafé manas kopu ida, lakleur Abio hakat mai ko’alia neineik mai ha’u nia tilun hodi dehan “Apa, ama dehan bá hariis ona, hahán prontu ona.” Ha’u doko ulun bainhira rona Abio ko’alia.

 Ha’u hamriik heteke bá sala han, Ana ho nia oan nain rua aruma hela bikan iha meza leten, Anatu hakilar husi uma laran mai hodi dehan “Apa haluha apa nia servisu ga?” servisu kalan ne’ebé ha’u nunka husi ajuda ha’u nia oan sira tau bikan iha meza leten no Ana tein iha dapur. “husik ba kalan ne’e ita mak halo de’it Apa nia belun sei iha li’ur ne’e”.

Ha’u hakat lalais ba hariis, maibé fuan ne’e lahakmatek hanoin ne’e komesa nakonu ho buat oioin “Ana kal ohin ema nian aman ne’e mai mak nia lalori hahán bá to’os karik, ema nia aman fila tiha mak nia haree fali ha’u”. Kalan ne’e ha’u hanesan loos tiha ona ema bulak domin halo ha’u labele hanoin ho kalma.

Bainhira ha’u sai husi haris fatin mai ha’u rona, Abio hamaus hela Ajanu atu han kalan tiha lai mak fila, ha’u mós sente ladi’ak entaun konvida Ajanu han antes nia fila, ha’u nafatin hatudu oin midar maibé laran ne’e hanesan loos iha inferno laran, ami tuur iha meza han Ajanu tuur oin hateke loos ba Ana, ai-farina tahan ne’ebé sai ha’u nia hahán favoritu mós lamidar ona iha nanal, karik ha’u bele ko’alia sai ha’u lakohi haree Ajanu nia oin iha ha’u nia vida tomak maibé hakarak ka lakohi ha’u labele hakotu relasaun di’ak ne’ebé ami kria ona tinan barak tamba de’it ha’u siúme.

Han hotu tiha ami bá tuur fila fali iha varanda, Ana aruma bikan fo’er ne’ebé lekar iha meza leten, iha varanda Ajanu haruka Abio atu bolu mós Ana mai tuur iha varanda mós, Ana mós mai no tuur kedas iha ha’u nia sorin. Ajanu dada kadeira fó oin ba ami nian rua hodi ko’alia.

“Atoy, ha’u hatene ó la gosta hau biar ita kolega di’ak. Ha’u hatene ó la gosta ho ha’u nia prezensa, uluk ha’u hadomi duni Ana maibé ida ne’e uluk no sei la akontese tan iha futuru, ha’u rona dehan bainhira imi hirus malu ó sempre temi ha’u nia naran tan ne’e ohin ha’u mai hakarak haloos tiha ó nia hanoin ne’e”. Ajanu ko’alia nune’e no matan hateke nafatin mai ha’u. Ha’u tuur nonok no laiha lian.

“Loos Atoy ko’alia bá, nia ne’e hanesan ne’e gosta siúme maibé haluhan tiha katak ami iha ona oan nain rua” Ana ko’alia nune’e no liman kaer daudauk ha’u nia liman.

“Atoy tuir lolos ohin ha’u mai ne’e atu hato’o hela novidades haksolok bá imi nain rua, semana oin  ha’u sei kazamentu tan ne’e mak ha’u mai iha ne’e”.

“parabens ha’u nia belun di’ak” dehan nune’e no ha’u hakat hakbesik nia  ho kontente.


Kalan ne’e moe taka ho kontente, buat hotu ne’ebé ha’u dun ba Ana hanesan lian-laek ida. Ha’u moe bá Ana no mós Ajanu. Ida ne’e fó hanoin fila fali Ana nia lia-fuan “se ha’u la hadomi ó, ha’u sei la kaben ho ó no sei la sai  inan bá ó nia oan sira, domin la presiza dehan ho lia-fuan maibé hatudu liuhusi hahalok.” Iha ne’e mak ha’u foin arrepende katak biar Ana nunka ko’alia mai ha’u “Ha’u Hadomi ó” maibé ho Ana nia hahalok hatudu mai ha’u domin ne’ebé nia iha mai ha’u boot tebes, nia nafatin iha ba ha’u iha tempu susar no kontente, Hadomi ó laiha rohan.   

Dili, loron-15 fulan-Setembru tinan-2016

Esteviana Maria Celina Amaral de Fátima