KARTA VALENTINE'S DAY

Husi mangueira mutin ki’ik ne’ebé tara an iha kama sorin ho been ne’ebé turuk neineik, liman latan loos iha kama leten hateke tuir ponteiru relójiu ne’ebé halai bá-mai iha didin-lolon. Loron ne’e naruk tebes, ponteiru relójiu mós dolar neineik hanesan lenuk.

Dada iis naruk hodi haree tuir vintunha ne’ebé nakdulas bá-mai husi segundu ba minutu, parede mutin no kama besi ne’ebé forma tuituir malu no oin hateke bá malu hanesan iha maxibombu (karreta públiku) laran.

Ida-idak ho nia jeitu. Balu tuur iha kama leten ho oin murón no balu toba fó kotuk ba malu ho matan-been. Moru ne’ebé naruk. Balu la’o bá-mai ho oin triste. Situasaun ne’e fó hanoin fali mai ha’u novella José Saramago nian ho titlu “Blindess”. Oinsá ema matan-delek sira buka sira moris iha manikómiu (ospitál ba ema moras mental) no laiha tulun husi médiku sira, oinsá proteze malu, fó korajen ba malu no maneza hahán ho di’ak atu ema hotu bele asesu ba hahán ne’ebé fasilita husi militár sira iha moru sorin.

Novella hela de’it istória. Moras ne’e hanesan pregu ne’ebé ema tuku ho martelu iha kabun-laran. Kumu liman metin. Taka matan hodi dada iis naruk. Karik, ida ne’e sei ajuda hamenus moras ne’e.

Mane morena, altura ne’e la sees husi ha’u nia haree. Nia tuur beibeik iha ha’u-nia sorin. Nia hamoos kosar iha ha’u-nia reen-toos no bisi-bisi liafuan midar iha ha’u tilun hanesan fó forsa foun. La kleur, ponteiru iha relójiu hatudu tuku sanulu resin rua oras vizita enfermeira nia mós to’o daudaun.

“Família pasiente ba li’ur lai. Ami atu halo kontrola pasiente sira.”

Nia kaer ha’u-nia liman hodi dehan, “Ha’u ba li’ur lai. Pois mak mai fali. Ha’u hadomi ó.”

“Rabusadu meiudia nian mai fali ona,” dehan inan isin-rua ida toba iha ha’u-nia sorin ho hamnasa-midar maibé ho oin-naburut. 

Ami ida-idak hakat ba tuur iha kadeira masa no meza ne’ebé tidin besik odamatan. Enfermeira sira bolu ami tuir ida-idak nia naran no moras. Biar loron manas, kole atende pasiente ho karakter oioin maibé sira nafatin pasiénsia antende pasiente sira tuir sira nia kbiit.

Hafuhu tuir nia iha ema barak nia leet, hamnasa ne’e hanesan halakon tiha moras ne’e iha minutu balu. Dadeer, meiudia, kalan, enfermeira no doutór sira tama sai sala baixa hodi halo kontrola ba pasiente sira, hanesan nia ne’ebé firme hamaluk. Bainhira hakfodak husi dukur, nia ho nia hamnasa-midar hamout ha’u iha jardín domin nian.

Iha dadeersan manu fuik sira hananu iha nu’u leten, hakfodak husi ha’u nia mehi naruk. Foti matan haree hetan nia ne’ebé toba-hakuak metin ha’u-nia ain rua. Bainhira ha’u book ain, nia mós hakfodak.

“Doben saida mak moras?,” nia husu ha’u ho oin ta’uk.

“Ó-nia telefone lian deste ohin kedas,” ha’u hatán ho lian maña no oin-naburut.

Liu tiha minutu balu, SMS ida tama. “Maun, ohin ita tenke bá.” Hanesan baibain latan an iha ha’u-nia sorin hodi dehan “Ha’u bá lai. Atividade ida ne’e, ha’u labele husik. Ha’u promote, antes tuku sanulu resin rua ha’u iha ne’e ona.”

“Di’ak, maibé bainhira fila tenke hola mós ai-fuan balu lori mai.”

“Oke!,” nia hatan hodi piska-matan no la’o sai daudaun.

Rai sei nakukun. Ha’u fila oin ba janela hafuhu tuir manu fuik sira iha nuu leten iha moru sorin. Laiha ema ida mak hamaluk ha’u iha dadeer hakmatek ne’e. La kleur hakat ida hakbesik mai.

“Toba fali ona ga? Ha’u-nia viajen ne’e sei dook. Se laiha buat ida importante labele telefone. Sente moras maka’as loos ona mak kontaktu ha’u,” nia dehan hodi kaer ha’u-nia ulun hakat sai daudaun.

Hanesan baibain toba iha kama leten laiha televizaun mak hamaluk. Husi sala sorin, rona labarik ki’ik tanis. Ha’u haree, inan isin-rua la’o bá-mai liman iha knotak. Aman balu hamnasa kontente haree sira nia oan ne’ebé foin moris.

Bainhira toba iha kama ospitál, ha’u lee mós novella “Rumah Tampa Jendela”. Iha pájina dahuluk ko’alia kona-ba “Gadis Kecil dan Doanya”. Rara, labarik ki’ik ne’ebé mehi atu iha janela simples ida iha nia uma tenke hasoru situasaun moruk bainhira udan monu rai. Inan ne’ebé isin-rua tenke lori-halai bá ospitál tan namdoras. 

Iha ospitál, Rara reza atu nia inan hetan salvasaun maibé Maromak nia planu oin-seluk.

Oras mós la’o daudaun. Fuan ne’e, hahú lahakmatek. Lakleur avizu mai ona, “Pasiente sira haree ida-idak toba iha nia fatin tan doutór sira sei mai vizita.” Fuan ne’e hahú fekit maka’as liután. “Saida loos mak sei akontese tan iha loron ne’e. Horseik tuur iha kursi roda, ba hasai radiografia no koko fuan. Ohin, sá tan mak sei akontese.” Lakleur parteira ho kamiza mutin ne’e hakat mai hodi dehan;

“Ha’u ko’alia ona ho doutór ohin bele halo ona operasaun tan ó nia dokumentus kompletu ona.”

Ha’u kaer metin Mamá nia liman. “Ama, telefone nia lai. Ohin, nia hameno hela. Se buat ruma, fó hatene nia.” Tuku ida meiudia buat ne’ebé sei metin iha memória toba iha kama besi ki’ik ida dudu tama iha sala naruk ida iha nia odamatan hakerek “Sala Operasaun”. Buat hotu mutin. Doutór lubuk ida hafalun oin ho masker. Matan de’it mak sai. Ha’u nein koñese sira. Maibé, lian ne’e nafatin metin iha ha’u nia tilun. 

Minutu tolu nulu liu daudaun. Laiha moras ida mak ha’u sente iha isin lolon. Isin sira ne’e sente malirin no toos hanesan jelu fatuk ne’ebé foin hasai husi konseladór laran. Foti liman tun ba ain rua ne’e maibé la sente buat ida. Isin hanesan tiha ai-loos ida mak toba iha kama leten.

Husi segundu ba minute, bius Anastensi ne’e mós hahu lakon neineik. Isin hahú sente moras. Bainhira liman kona, hanesan enerjia eletrisidade ho forsa boot mak xoke isin. Bainhira ha’u loke matan haree hetan nia hamriik iha kama ain ho matan-been nakonu. Isin lolon la forsa ona hasoru moras ne’e. Só bele fakar sai sentimentu moras ne’e ho matan-been.

Parteira ida tama sai beibeik fatin ne’e hodi kontrola tensaun. “Nia labele fó hemu bee lai. Oras haat bius ne’e lakon loos ona no fó tempu tan oras rua hafoin fó bee ba nia hemu. Maibé, labele fó oituan-oituan. Ita haree lai nia kondisaun.”

Hotu-hotu halo tuir doutor nia hakarak. Hamrook ida, ha’u nunka imajina. Ibun kulit maran hanesan rai nakfera iha tempu bailoro. Kabeen de’it mós maran iha ibun laran. La’ós de’it opera fatin mak moras. Kabun mós halerik tan oras ualu la han no kakorok halerik ba bee.

Nia nafatin kaer metin ha’u nia liman no lakohi haksees an husi ha’u nia sorin. Matan ne’e ta’uk atu haree nia oin, tan matan ne’ebé baibain fó korajen no forsa ne’e mós hahú hatudu ta’uk. Moras ne’e, fó hanoin fali mai ha’u sá situasaun mak Rara hasoru bainhira nia inan tama ospitál. Iha ha’u-nia laran, reza atu situasaun ne’ebé Rara nia Mamá hasoru labele akontese mai ha’u.

Mangueira naruk ne’ebé hakturuk bee mutin no sulin mai kanula hodi dolar neineik ba isin-lolon. Novella ne’e halo ha’u lakon espíritu atu di’ak maibé nia nafatin tuur iha ha’u nia sorin. Nia kaer metin ha’u-nia liman.

Lalika ta’uk! Tan novella ne’e sei la sai realidade iha ita-nia moris. Fiar-metin katak ó se di’ak. Ha’u sei nafatin iha ba ó. Iha situasaun ne’ebé difisil liu mós ha’u iha ba ó.”

Moras ne’e, husi minutu ba minutu aumenta ba beibeik. 

Bainhira liman ne’e laiha forsa, nia iha hodi hatutan. Bainhira ain ne’e hahú namlele, nia iha hodi hametin. Kuandu fuuk ne’e hahú runguranga, nia iha hodi sui no kesi halo di’ak. Nia iha, nia pronto fó han ha’u hanesan fó han bebé ne’ebé foin aprende atu han. Buat hotu, nia halo tan domin ne’ebé nia iha boot tebes.

Maibé fuan ne’e nafatin revolta tan domin ne’ebé iha ba nia mós boot tebes no lakohi haterus nia ho moras ne’e. Bainhira nia toba, ha’u sempre hadeer hafuhu tuir nia. Bainhira nia hadeer, ha’u sempre hanoin ba nia.

“Fila uma deskansa lai pois mak mai fali.”

“Ha’u lakole no laiha liafuan kole bainhira ó sei toba iha ne’e. Kuandu ó hakilar moras, fuan ne’e mós sente moras hotu no sente laiha forsa. Buat ida ne’ebé ha’u hakarak ó hatene mak ha’u hadomi ó ho ha’u nia isin no klamar,” nia hatan ho hamnasa mihis no kaer hau ;iman. “Fulan oin, hari kasih saying, ha’u sei fó prezente furak ida ba ó no sei lori ba tuur rai-tetuk ida no haree ai-funan teratai nia funan no manu-bee sira semo bá-mai, ne’e kuandu ó di’ak loos ona.”

“Ha’u la presiza ida ne’e. Bainhira ó iha ha’u nia sorin, haree ó-nia hamnasa, hirus no istima ha’u, nia valór boot liu ona saida mak ó promete ne’e. Ha’u la presiza ó-nia prezente tan ó mak prezente ne’ebé furak liu. Ha’u la presiza ba tuur iha rai-tetuk hodi haree teratai nia funan tan ó-nia domin buras ona iha ha’u-nia fuan. Buat ne’ebé mak ha’u hakarak ó hatene mak ha’u mós hadomi tebes ó.”

Bainhira loron ne’e to’o, loron domin nian—doas do namorados (Valentine’s Day) mai daudaun, ha’u mós sei didika karta ida ne’ebé ha’u hakerek ho ha’u-nia domin no fuan tomak. Ha’u hakerek no tau títulu ba karta domin ne’e “Karta Valentine’s Day Didika Espesiál ba Alito Rosa”.

Ha’u hatene, ó la’ós mane ne’ebé romántiku, susar atu espresa ó nia domin liuhusi liafuan. Ha’u koñese ó husi ó-nia hahalok sira. Tinan neen (6) hamutuk ho ó, ha’u hatene ona saida mak ó sei dehan iha loron ne’e. Buat ida ne’ebé mak ha’u hakarak ó hatene katak ha’u nia domin ba ó sei la kuran minutu ida maibé nia sei aumenta husi minutu ba minutu.

Ha’u hatene, ha’u la’ós feto ida ne’ebé prefeitu ba ó maibé ha’u hakarak ó hatene katak ha’u sei koko atu sai feto ida ne’ebé di’ak liubá ó. Ha’u hatene, iha kuran barak maibé ho nia prezensa taka ona kuran hirak-ne’e. Ha’u hatene, ha’u sempre halo ó hirus bainhira tuur iha tasi-ibun tan ha’u hakarak koko ó nia domin ne’e to’o iha ne’ebé.

Ha’u hatene, ha’u sempre halo ó hirus bainhira dadeer ó mai tula ha’u ba servisu-fatin. Ha’u hatene saida mak ó atu dehan ba ha’u tan ha’u dekor ona liafuan hirak-ne’e. Buat ne’ebé ha’u hatene, ó sempre iha ba ha’u iha tempu triste no kontente. Ó mai hakores ona ha’u-nia moris.

Ha’u sei hanoin bainhira ha’u moras no toba iha ospitál semana ida nia laran ó hamaluk ha’u. Ha’u hatene, ó la’ós mane ne’ebé romántiku maibé ó koko atu sai mane ne’ebé romántiku. Toba iha ha’u-nia sorin no bisi-bisi liafuan midar mai ha’u. Iha oras ha’u atu han ó fó han ha’u. Bainhira ha’u hamrook, ó sei fó be mai ha’u hemu. Ó sei kesi ha’u-nia fuuk no dehan, “Este, afinál ó bonita kuandu haree husi besik.” Ha’u hatene, ó hamaus hela ha’u-nia laran atu labele tanis bainhira enfermeira mai lori saringa no daun iha oras vizita nian.

Obrigada, ó iha ona ba ha’u no kompleta ha’u nia loron sira. La’ós tanba loron domin nian mak ha’u hakarak didi’ak karta ida ne’e ba ó, lae. Maibém loron ne’ebé ha’u liu ona hamutuk ho ó nia valór boot liu loron ohin no furak liu loron ohin. Ita la’ós ona labarik SMA ne’ebé presiza fó prezente ba malu iha loron ne’e. Ita la’ós ona labarik idade 17 anos ne’ebé presiza fó ai-funan ba malu nu’udar sinál domin.

Buat ne’ebé ha’u hakarak ó hatene katak la’ós tanba loron ne’e mak ha’u didika karta ne’e ba ó. Maibé, ne’e buat ne’ebé ha’u sente no rai iha ha’u-nia fuan durante tempu naruk nia laran. Ha’u hatene, domin sei la sukat ho tempu ne’ebé ita liu hamutuk. Maibé, domin sei sukat ho hahalok no fuan mak sei julga. Hadomi ó laiha rohan. Haksolok ho loron domin nian ne’e.

Dili, loron 14 fulan-Fevereiru tinan-2017

NB: Lahaluha mós ha’u nia obrigada ba Maun Cansio Ximenes ne’ebé ajuda halo ona korresaun ba pontual no hadi’a di’ak liután istória ne’e rasik.