SIDADE HADELEK MATAN “VERSU DALIMA” FORE-RAI HALUHA KULIT (parte I)

Tuur iha rai-tetuk hateke ba modo-tahan iha to’os laran. Fuan lahakmatek, dada sai batar kulit maran iha kohe laran lulun ho tabaku. Tuur sadere an ba ai-nitas hun sunu tabaku dada neineik ho matan-been nakonu.

Tabaku nia morin no gostu mós la halakon sentimentu ne’e, saudades aumenta forte bainhira fila bá uma la haree nia oin. Karik nia la bá eskola iha sidade ohin nia sei mai tuir ha’u iha to’os lori kafé no hahán  meiudia nian.

“Iha sidade nia hahán iha ka lae?, nia kolega sira haree nia di’ak ka lae?”

Fulan neen liu ona, Ansa la mosu mai. Semana kotuk nia telefone mai haruka osan bá nia, semana ida liu ona osan la haruka. Karik nia inan sei iha, nia sei soru tais hodi fa’an no ajuda netik ha’u, modo la folin iha merkadu, se empresta ema nia osan mós halo tusan ba ha’u nia an.

Oras ba oras ha’u tuur murón iha ai-nitas huun, mundu hanesan taka matan no tilun ba ha’u nia halerik, bainhira ha’u hakfodak husi neon laek ne’e. Ha’u hahú hanoin-hetan ona fahi-aman ne’ebé kesi iha luhan laran. Dada sai fahi husi luhan, di’ak liu fahi ne’e lori bá iha merkadu hodi hetan netik osan ruma  hdi haruka ba Ansa. Sorte di’ak ema hola duni fahi ne’e maske ho folin baratu, aban ha’u rasik mak sei lori osan ne’e entrega ba Ansa.

“Sah Aman ida mak oan ba rai dook la bá haree tuir nia hela-fatin, nia ransu ho sé, se nia inan iha karik ha’u nia ulun sei la moras hanesan ne’e.”

Kalan mós mai daudaun, tuur iha uma nia tatiis hamaluk ho kafé manas kopu ida hanoin hela loron aban. Aban ha’u tenke hadeer sedu hodi ba hein karreta, modo iha kanteiru mós buras ba daudaun, di’ak liu kalan ne’e ha’u ba ko’a balu hodi bá fa’an iha Dili no balu lori ba Ansa.

Udan no anin bele boot maibé domin nu’udar aman nia boot liu, hasaan ha’u nia karón iha kabaas la’o iha udan timis nia laran, ho lampra ki’ik ne’ebé hola iha china uma la fó naroman di’ak tan pila hahú fraku.

Iha tahu laran ha’u hakat neineik hanesan lenuk. Husi uma bá uma komesa laiha lian maibé ha’u hanesan niki iha kalan ne’e. Bainhira to’o iha to’os ha’u hanoin atu lori loos saida bá fa’an iha sidade, lakeru dikin no ai-farina tahan hahú buras ba daudaun, ha’u korut neineik ai-farina tahan no lakeru dikin tau iha karón.

Ho fulan nia naroman ha’u la’o neineik fila ba uma. Oras la’o bá beibeik hateke ba relójiu tuan tara iha didin-lolon oras hatudu tuku sanulu resin ida. Foti biti nahe iha hadak leten hasai tuir modo-tahan hodi futu.

“Aban ha’u tenke bá sedu merkadu hodi hein karreta, ne’e pár lokraik ha’u fila kedas, se ha’u bá demora iha Sidade oinsá ho Abia no Anato, sira na’in-rua sei ki’ik, ha’u labele husik sira hela mesak”

Futu hotu tiha ha’u foti modo-tahan sira ne’e tau iha basia no hatuur iha uma-tatiis nune’e maho-been bele kona, nune’e nia tahan bele matak nafatin. Solur ain fo’er ho udan been, hakat tama kuartu laran Abia no Anato toba-dukur loos.

Ha’u hakat ba tuur iha sira nia sorin no ko’alia ba ha’u an; “sei aban-bainrua Papá iha osan, Papa mós sei haruka imi ba eskola iha universidade hanesan saida mak Papa halo ona ba Ansa. Kuandu Ansa eskola hotu ona no nia hetan ona servisu nia mós sei ajuda Papa no naha ne’ebé Papa hasaan mós sei kmaan.”

Bainhira manu-fuik hananu iha ai-leten. Ha’u ho ha’u nia karón hamriik ona iha lurón ninin hodi hein angguna.

“Tiu atu bá ne’ebé mak dadeer-saan de’it ho karón tiha ona” kondotór ne’ebé baibain ha’u haruka tuir osan ba Ansa husu ho hamnasa.

“Ha’u atu ba sidade, bá haree lai ita-nia alin kleur nia la mai.”

“Loron hirak liu bá ha’u hasoru nia iha sira nia eskola oin, nia husu duni ha’u, tiu fó tuir osan ruma ka la lae, nia ho nia kolega feto-klosan barak loos mesak gaul de’it.”  Hatan mai ho hamnasa.

“Orsida ha’u tun iha merkadu pois mak ha’u bá nia eskola fatin, to’o agora ha’u la hatene nia hela-fatin tan nia muda ona husi hela-fatin ida uluk.” hatán nune’e hi’it karón tula daudaun bá karreta laran.

Bainhira to’o iha sidade Atoy lori ha’u bá hatún iha merkadu, hulan ha’u nia karón la’o tuir lurón ninin sorte-di'ak iha dadeer ne’e sosa na’in sira mós hein hela la to’o minutu tolu ha’u nia modo-tahan ema hola hotu ona, ha’u hi’it plástiku mean ne’ebé nakonu ho lakeru dikin, okir no funan.

“Ansa sei kontente bainhira nia loke plástiku tan nia gosta tebes modo ne’e.”

Ha’u lakohi sa’e mikrolet, di’ak liu la’o ain de’it para osan ne’e bele fó ba Ansa hodi hola nia presiza, kabun bele hamlaha, kakorok bele hamrook maibé ha’u nafatin la’o. Dili nia manas la hakotu aman ida ba oan.

Bainhira ha’u to’o iha eskola oin ha’u tuur iha lurón ninin ha’u la hetan Ansa, ema barak tebetebes susar bá ha’u hodi hetan nia, ha’u la’o bá-mai. Oras tolu nia laran nafatin la hetan nia, númeru ne’ebé baibain nia uza hodi telefone mai mós mate hela.

“Na’i, nia keta moras karik, sé ema ruma hatene nia kos fatin karik ha’u ba de’it ona nia hela-fatin, sah aman ida mak hanesan ha’u, oan nia mai hela iha sidade, ha’u rasik la hatene nia hela-fatin”

Ha’u sempre fó sala beibeik ba ha’u nia an, ha’u la merese sai aman. Meiudia mós mai daudaun udan komesa monu rai, ha’u nafatin hamriik iha udan timis nia laran, ha’u lakohi haksubar an iha kios iha lurón sorin orsida Ansa la hetan ona ha’u.

Lakleur Agida ami-nia viziñu iha foho, hakat hakbesik mai hodi dehan;

“Tiu mai hein sé mak iha de’it udan laran ne’e”

“Ha’u mai buka Ansa, nia telefone mate hela”

“Tiu, seidauk hasoru nia ga?” hatán ho hakfodak.

“Ansa desde ohin kedas hamriik hela iha andár leten, tiu hein iha ne’e ha’u bá bolu nia.”

“Di’ak noi, ajuda lai bá.”

Husi lurón sorin ha’u haree nia dada Ansa nia liman hamriik iha andár leten, Agida ho kontente foti liman hodi fó sinál mai ha’u hodi dehan “Ansa mak ne’e hela.” Ansa la hatudu oin-haksolok bainhira haree hetan ha’u.

Ha’u la hatene saida mak sira ko’alia, nia nafatin hamriik andár leten hateke mai ho oin-buis. Agida halai mai hasoru ha’u hodi dehan;

“Tiu, di’ak liu tiu fila de’it ona Ansa lakohi hasoru tiu” Ana ko’alia mai ho ritmu hirus.

Ha’u nonook no hateke ba andár leten ho matan-been nakonu. Husik ba ha’u nafatin hein nia iha ne’e, ha’u sei hanoin telefone ikus iha semana hirak liubá bainhira ha’u dehan;

 “Karik iha osan mak Apá lori rasik de’it bá”

“Apa fó tuir tiu Toy de’it, Apá mai atu halo saida, Apá mai só halo moe ha’u de’it” hatán ho lian hirus.

Liutiha oras ida, ema ida-idak hahú fila, ha’u nafatin hamriik iha lurón sorin, Agida ho hirus nafatin hamaluk ha’u, nia obriga beibeik atu ha’u fila ona no oan hanesan ne’e la merese atu hein. Ha’u nonook no la hatán liafuan ida ba Agida “biar nune’e mós nia nafatin ha’u nia oan.”

Lakleur nia mós hakat mai, nein komprementa, husu ha’u di’ak ka lae. Nia mai ho oin-naburut hodi dehan;

“Ha’u dehan tiha ona, Apá lalika mai iha ha’u nia eskola fatin.”

“Ha’u mai tanba atu lori osan mai fó ó no mai atu hasoru ó.”

“Ha’u dehan ona bainhira ha’u telefone mak Apá mai, Apá fila ona, orsida ha’u nia kolega sira hatene ona.”

Ho lian hirus Agida hatán ba Ansa “ ó ne’e moe laiha, ó nia Apá mai hein iha udan laran, ó haree hela mós halo finji la haree, tiu lalika fó osan ba nia.”

Dada sai osan iha kalsa bolus entrega ba nia, nia mós simu osan ne’e hodi dehan “Apá bá ona, osan ha’u simu ona iha ne’e tan atu halo saida.” Ha’u lakohi hatán liafuan ne’ebé sai husi nia ibun tan ha’u lakohi halo moe nia iha ema barak nia oin, se ha’u hirus nia mak nia lakohi eskola, ha’u nia sakrifísiu durante ne’e saugate de’it.

Iha kompremisiu ba an, beik ne’e natoon ho ha’u, ha’u nia oan sira labele beik hanesan ha’u. ha’u rasik la komprende saida mak akontese ba Ansa, edukasaun ne’ebé durante ha’u fó ba nia mak ladún forte ka oinsá, modo ne’ebé ha’u lori mós nia lakohi simu, fila kotuk la’o daudaun.

Agida ho oin mean ko’alia mai ha’u ;

“Di’ak liu tiu fila de’it ona, angguna oras hanesan ne’e sei iha. Ansa depois mak ha’u ko’alia ho nia.”

“Di’ak oan, tiu laiha buat di’ak atu fó bá ó, simu metik modo-tahan ne’e só ida-ne’e mak tiu bele fó ba ó” hatán ho lian neineik.

Ha’u foti telefone ne’ebé falun iha plástiku laran, telefone Atoy mai foti ha’u iha fatin ne’e, bainhira Atoy mai pasajeiru iha karreta laran nakonu ona, ha’u tuur iha karón fos leten ho triste. Ema hotu iha karreta laran bele konta istória ho hamnasa, ha’u hanesan manu moras iha sira leet.

Ansa nia hahalok halo ha’u sai bilán, ha’u nia laran dehan “ha’u simu ho liman rua saida mak nia halo ba ha’u, biar nune’e nia nafatin ha’u nia oan, ha’u espera nia alin na’in-rua nia hahalok labele tuir nia, ha’u hein loron ruma nia sei arrepende ba saida mak nia halo bá ha’u. Biar nune’e nu’udar Aman  domin ba nia sei la kuran.” (***)

Dili, loron-28 fulan Marsu tinan-2017

ESPÍRITU NASIONALISMU

Obrigada maun Hernanio Morato ne'ebe fo
 ona lisensa hodi uza fotografia ne'e.

Bainhira rona hananu ne'e, ha'u sempre rona ho isin-fulun hamriik, ha'u hatene ha'u la'ós ida ne'ebé moris iha tempu ne'ebá maibé iha Komisaun Peskiza Elaborasaun Istória Feto Timor lori ha'u iha liña ida jerasaun ne'ebá.

Ha'u hatene, ha'u la'ós lutadora iha prosesu ukun an, tan ha'u la'ós mai husi jerasaun ida ne'ebá. Ha'u rasik moris iha era ida ema sei luta maka'as ba ukun an maibé hafalun ona iha klandestina nia laran, iha 99 ha'u haree duni ema sunu uma iha fatin-fatin maibé la hatene tansá?

Ema dehan Timor hetan ona nia vitoria, ukun rasik an. Ha'u rasik la komprende konseitu ukun rasik an ne'e. Buat ne'ebé ha'u hatene iha momentu ne'ebá mak haksoit borraxa, tebe ai-tahan no duni malu. Bainhira ema sunu uma no kilat lian iha fatin-fatin haksubar an iha Mamá no Papa nia kotuk.

Bainhira involve iha Komisaun Peskiza Ekaborasaun Istória Feto Timor ha'u hahú komprende saida mak vitoria ne'ebé ema dehan iha momentu ne'e.

Bainhira tun bá baze rona rasik luta na'in sira nia sasin hanesan xoke boot ida bá ha'u neon, tan de'it liafuan ida mate ka moris ukun rasik an, ema firme duni no prontu fó nia vida ba prosesu ukun rasik an.

Ha'u labele sura matan-been hira mak sulin ona, ha'u labele sura ran no ruin hira mak fó ona ba prosesu ne'e no la hamutuk ona ho ita bainhira ita hetan vitoria.

Bainhira rona hananu Foho Ramelau, Kadalak, Kolele Mai, fó hanoin fali ba saida mak ha'u rona, lori ha'u mout iha sira nia istória, sakrifisiu ba sira nia luta.

Ha'u gosta rona hananu sira ne'e no la baruk atu rona, ha'u sempre isin fulun hamriik bainhira rona hananu ne'e, ha'u sente iha ema seluk tuur hamutuk ho ha'u hodi rona lesuk hananu ne'e.

Ha'u sempre hirus bainhira ema la respeitu luta na'in sira, ha'u hatene ha'u la'ós luta na'in maibé imi nia sakrifisiu no didikasaun lori ha'u iha liña ida hamutuk ho sira.

Obrigada Komisaun Peskiza Elaborasaun Istória Feto Timor fó ona oportunidade ba ha'u hamutuk ho imi tun rasik bá baze rona luta na'in sira nia istória, obrigada tan iha ne'e ha'u foin komprende didi'ak kona-ba vitoria no prosesu ba ukun rasik an.

Ha'u nia hakruuk ba luta na'in sira ne'ebé la hamutuk ona ho ita.

                       

Dili, loron  26 fulan-Marsu tinan-2016

VOTA HO KONXIÉNSIA

Dadeer ne’e iha lurón motór no karreta halai bá-mai haklalak ho kontente “viva FRETILIN, viva Lu-olo, vota númeru 2, horisehik fali iha lurón hanesan motór karreta nadodon bá-mai ho haklalak “ vota númeru 8, viva Kalohan”. Loron hirak mai ita sei ba vota tuir ida-idak nia konxiénsia, ita iha kadidatura na’in-8 mak kompete iha elisaun Prezidensiál ba períodu 2017-2022. Vota ba ho konxiénsia no konfiansa ba sé mak ita deside hili.

Ohin iha lurón Balide múzika Foho Ramelau, toka ho lian boot. Isin fulun hamriik bainhira rona lirika kantiga ne’e, iha Komisaun Peskiza Istória Luta Feto Timór, ha’u aprende buat husi inan feto lutadora sira, múzika Foho Ramelau doko duni sira nia espíritu luta ba ukun rasik an, múzika Foho Ramelau hamate tiha sira nia ta’uk hamriik iha liña ida mate ka moris ukun rasik an. Konsekuénsia ukun rasik an lori mós sira tama iha risku ne’ebé fó ameasa ba vida.

Inan barak mak lakon sira-nian la’en, inan barak mós lakon sira nia oan, oan barak mós lakon sira nia inan-aman no maun alin tan de’it prinsípiu ida mate ka moris ukun rasik an. Buat sira ne’e hotu hanesan memória ne’ebé sei metin iha ema ida-idak nia fuan, luta ba moris di’ak, luta hodi kore an husi kolonialista sira nia ukun, luta ba liverdade no luta ba independénsia.

Oras ne’e luta no sakrifísiu hotu selu ona ho Timor-Leste nia independénsia. Oras ne’e luta ne’ebé boot liu mak luta ba dezenvolvimentu no luta ba moris di’ak povu nian no hasai povu husi mukit no susar.

Sé de’it bele ukun importante mak tau interese povu aas liu buat hotu. Vota ho ida-idak nia konxiénsia.

Dili, loron-17 fulan-Marsu tinan-2017

MARIA HO NIA MORAS

Foto kredit Google

“Ó, mak kalan la toba telefone hela de’it”

Lian ne’e hasé ha’u nia tilun, lian ne’ebé foun tebes. Ha’u foti matan hateke ba kama sorin, nia fila oinmai ho oin hamnasa hodi dehan;

“Nu’usá la toba, sente moras ga?”

“Rai manas, ema la’o bá-mai. Ha’u toman toba hamate lampu se lakan hanesan ne’e susar atu toba”  hatán ho ta’uk tan la koñese tia ne’e.

Hasoru malu dahuluk ho nia iha sala Maternidade.  Ba kalan dahuluk mós toba iha ospitál iha kama besi ki’ik ne’ebé forma tuituir malu no oin see ba malu. Husi sikun ba sikun ida-idak toba ho nia jeitu balu tuur ho oin-naburut, balu la’o bá-mai.

Fila oin hateke ba janela, hateke mós ba tia isin lotuk, hafalun an ho lipa reskadu ne’e hamnasa beibeik mai maibé ho oin obriga an. Nia  foti ai-farina daan hodi dehan;

“Noi, hakarak han ai-farina daan ga?”

“Obrigada tia, ha’u bosu hela. Tia baixa kleur ona iha ne’e ga?”

“Ha’u moras kleur ona iha Fatumea, mai baixa iha ospitál Suai mak Doutór sira haruka ha’u mai halo tratamentu iha ne’e de’it” ko’alia nune’e no han daudaun ai-farina.

“Tia moras saida?”

“Doutór dehan tumor moris iha ha’u nia oan-fatin ne’ebé tenke opera” hatán mai ho oin siin.

Ha’u nonook lakohi husu barak tan, iha sala sorin ha’u rona beibeik bebé sira tanis no inan isin-rua sira hakilar iha sala partus, ha’u taka matan hodi hasees an husi sira nia halerik maibé lian ne’e husi segundu ba minutu aumenta ba beibeik. Foin mak taka matan oras hatudu tuku ida kalan, mane-klosan isin boot lubun ida ho kamizola mutin iha lolon hakerek siguransa ho lian boot maka’as hateten

“Família pasiente labele toba iha kama ema moras nian, só ema na’in ida de’it mak hein pasiente sira seluk sai ba li’ur tama troka malu, lae mai hobur pasiente atu deskansa mós ladi'ak” ko’alia nune’e la’o ba daudaun.  

Ha’u hi’it ain tau tun ba rai, buka sinelus iha kama okos;

            Ho lian ta’uk nia dehan “Noi, atu ba ne’ebé?”

            “Ha’u atu ba hariis-fatin tia” hatán  ho hamnasa mihis

“Nu’usá la fanu maun par nia lori bá, obriga an orsida oin-halai monu iha hariis-fatin nu’usá”

“Di’ak hela tia ha’u bele la’o mesak.” hatán nune’e no hakat daudaun.

Fatin ne’e hahú hakmatek husi kama ida ba kama seluk nia hahú la rona ona lian, bainhira hateke ba nia lahó lian nia hatudu beibeik ba ampolas ne’ebé tabele iha uma nia kakuluk. Ami komunika ba malu liuhusi sinál ne’ebé hatudu liuhusi liman.

Manu-aman sira hananu husi kantu ba kantu, rai hun mutin mós mai daudaun rai besik naroman, ida-idak hahú arruma nia sasán tau tuir nia fatin, balu hahú prepara nia sabaun, eskova nehan no roupa tau iha kama leten hodi hein ema ne’ebé tama sai hariis-fatin hanesan ema atu ba konfesa.

Ha’u tuur iha kama leten hodi haree tuir ema ida-idak nia jeitu, balu ho fuuk runguranga oin-naburut baruk atu hadeer. Maria ne’e mak nia naran ho oin hamnasa hafalun an ho nia lipa reskadu ne’e, dehan;

”Imi sei joven loos ne’e haree kuidadu saúde, ami ferik ona ne’e moras labuat ida sé Maromak deside mai mate ohin ka aban ami prontu ona.”

“Tia nu’usá ko’alia hanesan ne’e hanesan ema ne’ebé lakon esperansa ba moris”

“Noy, loron kalan hanesan ne’e hela de’it mós ha’u kole ona no ha’u halo kole mós ha’u nia família, sira tenke bá-mai hela de’it ospitál, osan hira mak tenke gasta bá-mai ne’e, ha’u ho ha’u nia kaben la serbisu ami moris husi de’it halo toos.”

Ha’u nonook no lakohi atu husu tan kona-ba nia moras tan Maria hahú hatudu oin triste no falun ho hamnasa ki’ik. Ha’u nafatin toba no see oin ba nia. Mane fuuk mutin ho postura ladún aas no isin lotuk ne’e, tuur beibeik iha Maria nia sorin bainhira hatudu oin-naburut nia sempre husu “saida mak moras” ko’alia nune’e no hamoos daudaun nia kosar iha reen-toos.

Lakleur enfermeira mós tama mai hodi dehan;

“Dadeer-san ne’e hadeer mai ne’e tenke hamoos an, sé mak seidauk kose nehan karik haree ba kose tiha nehan, sui tiha fuuk sira ne’e halo didi’ak pár Doutór mai vizita karik imi mós moos ona, haruka loke ibun karik morin, toba-fatin sira ne’e dada halo didi’ak halo hanesan iha ita-nia uma, nega.”

Ida-idak hahú book an, arruma nia toba-fatin, mane katuas ne’e hasai hena husi pasta laran hakat tama bá hariis-fatin, habokon hena ne’e no lori mai tuur iha Maria oin no hodi habokon nia oin liman no ain, sui Maria nia fuuk no fó paun ba Maria han.

João ne’e naran ne’ebé Maria bolu bainhira nia sente moras, kalan ne’e João toba iha kama okos no nahe de’it matan natoon ida ba nia an hodi toba, bainhira Maria foin book an nia mós hadeer ona no tuur iha Tia Maria nia sorin, komu Maria nia liman no oin ho pasiénsia. Domin ne’ebé João hatudu ba Maria boot tebes no lakohi dook minutu ida de’it husi Maria nia sorin. Bainhira Doutór sira mai vizita João hamriik beibeik iha odamatan hodi haree ba Maria.

                                                   

Doutór hakat hakbesik ha’u, hodi dehan;

“Orsida ita bele fila ona no hemu ai-moruk iha uma de’it no bainhira ai-moruk hotu nafatin mai kontrola iha ospitál.”

Enfermeira ida hamriik iha ha’u nia sorin hodi dehan “ita bele arruma, ita-nia sasán hodi hein karta alta nian”

Kontante bele fila ona ba uma, maibé Maria la hatudu oin-midar tan laiha novidades ba nia, nia nafatin halo tratamentu ba nia moras. Bainhira ha’u arruma sasán tau ba iha pasta laran nia fila oinmai ha’u ko’alia ho matan-been hodi dehan;

“Noi, haree kuidadu saúde”

“Di’ak, tia mós tenke kuidadu an no nafatin fiar katak loron ida tia mós sei di’ak, tia la hanoin tiu ga? Kalan nia toba de’it iha rai ne’e.”

“Ha’u prontu ona se Maromak bolu ha’u, mais labele husik ha’u mate iha ne’e. Ha’u hakarak bainhira ha’u mate karik mate iha ha’u nia rai para ha’u mós labele halo kole ha’u nia família sira” ko’alia mai ho matan-been nakonu.

Ha’u hakat tuur iha nia sorin no kaer metin nia hodi dehan entrega buat hotu ba Maromak, fila oin dehan mai ha’u;

 “Se ha’u nia vida sei naruk ita se hasoru malu fali, se ha’u nia destino mak to’o iha ne’e ita sei hasoru malu iha mundu seluk.”

“Entrega buat hotu ba Maromak no fiar ba Doutór.”

Loron ne’e hanesan loron ikus ha’u ho nia, bainhira  ha’u hakat sai husi fatin ne’e nia hameno tuir “Noi, nafatin halo orasaun ba ó nia an no harohan mós ba sira-ne’ebé moras.”(***)

Dili, loron 16 fulan-Marsu tinan-2017