SIDADE HADELEK MATAN “VERSU DALIMA” FORE-RAI HALUHA KULIT (parte I)

Tuur iha rai-tetuk hateke ba modo-tahan iha to’os laran. Fuan lahakmatek, dada sai batar kulit maran iha kohe laran lulun ho tabaku. Tuur sadere an ba ai-nitas hun sunu tabaku dada neineik ho matan-been nakonu.

Tabaku nia morin no gostu mós la halakon sentimentu ne’e, saudades aumenta forte bainhira fila bá uma la haree nia oin. Karik nia la bá eskola iha sidade ohin nia sei mai tuir ha’u iha to’os lori kafé no hahán  meiudia nian.

“Iha sidade nia hahán iha ka lae?, nia kolega sira haree nia di’ak ka lae?”

Fulan neen liu ona, Ansa la mosu mai. Semana kotuk nia telefone mai haruka osan bá nia, semana ida liu ona osan la haruka. Karik nia inan sei iha, nia sei soru tais hodi fa’an no ajuda netik ha’u, modo la folin iha merkadu, se empresta ema nia osan mós halo tusan ba ha’u nia an.

Oras ba oras ha’u tuur murón iha ai-nitas huun, mundu hanesan taka matan no tilun ba ha’u nia halerik, bainhira ha’u hakfodak husi neon laek ne’e. Ha’u hahú hanoin-hetan ona fahi-aman ne’ebé kesi iha luhan laran. Dada sai fahi husi luhan, di’ak liu fahi ne’e lori bá iha merkadu hodi hetan netik osan ruma  hdi haruka ba Ansa. Sorte di’ak ema hola duni fahi ne’e maske ho folin baratu, aban ha’u rasik mak sei lori osan ne’e entrega ba Ansa.

“Sah Aman ida mak oan ba rai dook la bá haree tuir nia hela-fatin, nia ransu ho sé, se nia inan iha karik ha’u nia ulun sei la moras hanesan ne’e.”

Kalan mós mai daudaun, tuur iha uma nia tatiis hamaluk ho kafé manas kopu ida hanoin hela loron aban. Aban ha’u tenke hadeer sedu hodi ba hein karreta, modo iha kanteiru mós buras ba daudaun, di’ak liu kalan ne’e ha’u ba ko’a balu hodi bá fa’an iha Dili no balu lori ba Ansa.

Udan no anin bele boot maibé domin nu’udar aman nia boot liu, hasaan ha’u nia karón iha kabaas la’o iha udan timis nia laran, ho lampra ki’ik ne’ebé hola iha china uma la fó naroman di’ak tan pila hahú fraku.

Iha tahu laran ha’u hakat neineik hanesan lenuk. Husi uma bá uma komesa laiha lian maibé ha’u hanesan niki iha kalan ne’e. Bainhira to’o iha to’os ha’u hanoin atu lori loos saida bá fa’an iha sidade, lakeru dikin no ai-farina tahan hahú buras ba daudaun, ha’u korut neineik ai-farina tahan no lakeru dikin tau iha karón.

Ho fulan nia naroman ha’u la’o neineik fila ba uma. Oras la’o bá beibeik hateke ba relójiu tuan tara iha didin-lolon oras hatudu tuku sanulu resin ida. Foti biti nahe iha hadak leten hasai tuir modo-tahan hodi futu.

“Aban ha’u tenke bá sedu merkadu hodi hein karreta, ne’e pár lokraik ha’u fila kedas, se ha’u bá demora iha Sidade oinsá ho Abia no Anato, sira na’in-rua sei ki’ik, ha’u labele husik sira hela mesak”

Futu hotu tiha ha’u foti modo-tahan sira ne’e tau iha basia no hatuur iha uma-tatiis nune’e maho-been bele kona, nune’e nia tahan bele matak nafatin. Solur ain fo’er ho udan been, hakat tama kuartu laran Abia no Anato toba-dukur loos.

Ha’u hakat ba tuur iha sira nia sorin no ko’alia ba ha’u an; “sei aban-bainrua Papá iha osan, Papa mós sei haruka imi ba eskola iha universidade hanesan saida mak Papa halo ona ba Ansa. Kuandu Ansa eskola hotu ona no nia hetan ona servisu nia mós sei ajuda Papa no naha ne’ebé Papa hasaan mós sei kmaan.”

Bainhira manu-fuik hananu iha ai-leten. Ha’u ho ha’u nia karón hamriik ona iha lurón ninin hodi hein angguna.

“Tiu atu bá ne’ebé mak dadeer-saan de’it ho karón tiha ona” kondotór ne’ebé baibain ha’u haruka tuir osan ba Ansa husu ho hamnasa.

“Ha’u atu ba sidade, bá haree lai ita-nia alin kleur nia la mai.”

“Loron hirak liu bá ha’u hasoru nia iha sira nia eskola oin, nia husu duni ha’u, tiu fó tuir osan ruma ka la lae, nia ho nia kolega feto-klosan barak loos mesak gaul de’it.”  Hatan mai ho hamnasa.

“Orsida ha’u tun iha merkadu pois mak ha’u bá nia eskola fatin, to’o agora ha’u la hatene nia hela-fatin tan nia muda ona husi hela-fatin ida uluk.” hatán nune’e hi’it karón tula daudaun bá karreta laran.

Bainhira to’o iha sidade Atoy lori ha’u bá hatún iha merkadu, hulan ha’u nia karón la’o tuir lurón ninin sorte-di'ak iha dadeer ne’e sosa na’in sira mós hein hela la to’o minutu tolu ha’u nia modo-tahan ema hola hotu ona, ha’u hi’it plástiku mean ne’ebé nakonu ho lakeru dikin, okir no funan.

“Ansa sei kontente bainhira nia loke plástiku tan nia gosta tebes modo ne’e.”

Ha’u lakohi sa’e mikrolet, di’ak liu la’o ain de’it para osan ne’e bele fó ba Ansa hodi hola nia presiza, kabun bele hamlaha, kakorok bele hamrook maibé ha’u nafatin la’o. Dili nia manas la hakotu aman ida ba oan.

Bainhira ha’u to’o iha eskola oin ha’u tuur iha lurón ninin ha’u la hetan Ansa, ema barak tebetebes susar bá ha’u hodi hetan nia, ha’u la’o bá-mai. Oras tolu nia laran nafatin la hetan nia, númeru ne’ebé baibain nia uza hodi telefone mai mós mate hela.

“Na’i, nia keta moras karik, sé ema ruma hatene nia kos fatin karik ha’u ba de’it ona nia hela-fatin, sah aman ida mak hanesan ha’u, oan nia mai hela iha sidade, ha’u rasik la hatene nia hela-fatin”

Ha’u sempre fó sala beibeik ba ha’u nia an, ha’u la merese sai aman. Meiudia mós mai daudaun udan komesa monu rai, ha’u nafatin hamriik iha udan timis nia laran, ha’u lakohi haksubar an iha kios iha lurón sorin orsida Ansa la hetan ona ha’u.

Lakleur Agida ami-nia viziñu iha foho, hakat hakbesik mai hodi dehan;

“Tiu mai hein sé mak iha de’it udan laran ne’e”

“Ha’u mai buka Ansa, nia telefone mate hela”

“Tiu, seidauk hasoru nia ga?” hatán ho hakfodak.

“Ansa desde ohin kedas hamriik hela iha andár leten, tiu hein iha ne’e ha’u bá bolu nia.”

“Di’ak noi, ajuda lai bá.”

Husi lurón sorin ha’u haree nia dada Ansa nia liman hamriik iha andár leten, Agida ho kontente foti liman hodi fó sinál mai ha’u hodi dehan “Ansa mak ne’e hela.” Ansa la hatudu oin-haksolok bainhira haree hetan ha’u.

Ha’u la hatene saida mak sira ko’alia, nia nafatin hamriik andár leten hateke mai ho oin-buis. Agida halai mai hasoru ha’u hodi dehan;

“Tiu, di’ak liu tiu fila de’it ona Ansa lakohi hasoru tiu” Ana ko’alia mai ho ritmu hirus.

Ha’u nonook no hateke ba andár leten ho matan-been nakonu. Husik ba ha’u nafatin hein nia iha ne’e, ha’u sei hanoin telefone ikus iha semana hirak liubá bainhira ha’u dehan;

 “Karik iha osan mak Apá lori rasik de’it bá”

“Apa fó tuir tiu Toy de’it, Apá mai atu halo saida, Apá mai só halo moe ha’u de’it” hatán ho lian hirus.

Liutiha oras ida, ema ida-idak hahú fila, ha’u nafatin hamriik iha lurón sorin, Agida ho hirus nafatin hamaluk ha’u, nia obriga beibeik atu ha’u fila ona no oan hanesan ne’e la merese atu hein. Ha’u nonook no la hatán liafuan ida ba Agida “biar nune’e mós nia nafatin ha’u nia oan.”

Lakleur nia mós hakat mai, nein komprementa, husu ha’u di’ak ka lae. Nia mai ho oin-naburut hodi dehan;

“Ha’u dehan tiha ona, Apá lalika mai iha ha’u nia eskola fatin.”

“Ha’u mai tanba atu lori osan mai fó ó no mai atu hasoru ó.”

“Ha’u dehan ona bainhira ha’u telefone mak Apá mai, Apá fila ona, orsida ha’u nia kolega sira hatene ona.”

Ho lian hirus Agida hatán ba Ansa “ ó ne’e moe laiha, ó nia Apá mai hein iha udan laran, ó haree hela mós halo finji la haree, tiu lalika fó osan ba nia.”

Dada sai osan iha kalsa bolus entrega ba nia, nia mós simu osan ne’e hodi dehan “Apá bá ona, osan ha’u simu ona iha ne’e tan atu halo saida.” Ha’u lakohi hatán liafuan ne’ebé sai husi nia ibun tan ha’u lakohi halo moe nia iha ema barak nia oin, se ha’u hirus nia mak nia lakohi eskola, ha’u nia sakrifísiu durante ne’e saugate de’it.

Iha kompremisiu ba an, beik ne’e natoon ho ha’u, ha’u nia oan sira labele beik hanesan ha’u. ha’u rasik la komprende saida mak akontese ba Ansa, edukasaun ne’ebé durante ha’u fó ba nia mak ladún forte ka oinsá, modo ne’ebé ha’u lori mós nia lakohi simu, fila kotuk la’o daudaun.

Agida ho oin mean ko’alia mai ha’u ;

“Di’ak liu tiu fila de’it ona, angguna oras hanesan ne’e sei iha. Ansa depois mak ha’u ko’alia ho nia.”

“Di’ak oan, tiu laiha buat di’ak atu fó bá ó, simu metik modo-tahan ne’e só ida-ne’e mak tiu bele fó ba ó” hatán ho lian neineik.

Ha’u foti telefone ne’ebé falun iha plástiku laran, telefone Atoy mai foti ha’u iha fatin ne’e, bainhira Atoy mai pasajeiru iha karreta laran nakonu ona, ha’u tuur iha karón fos leten ho triste. Ema hotu iha karreta laran bele konta istória ho hamnasa, ha’u hanesan manu moras iha sira leet.

Ansa nia hahalok halo ha’u sai bilán, ha’u nia laran dehan “ha’u simu ho liman rua saida mak nia halo ba ha’u, biar nune’e nia nafatin ha’u nia oan, ha’u espera nia alin na’in-rua nia hahalok labele tuir nia, ha’u hein loron ruma nia sei arrepende ba saida mak nia halo bá ha’u. Biar nune’e nu’udar Aman  domin ba nia sei la kuran.” (***)

Dili, loron-28 fulan Marsu tinan-2017