MARIA HO NIA MORAS

Foto kredit Google

“Ó, mak kalan la toba telefone hela de’it”

Lian ne’e hasé ha’u nia tilun, lian ne’ebé foun tebes. Ha’u foti matan hateke ba kama sorin, nia fila oinmai ho oin hamnasa hodi dehan;

“Nu’usá la toba, sente moras ga?”

“Rai manas, ema la’o bá-mai. Ha’u toman toba hamate lampu se lakan hanesan ne’e susar atu toba”  hatán ho ta’uk tan la koñese tia ne’e.

Hasoru malu dahuluk ho nia iha sala Maternidade.  Ba kalan dahuluk mós toba iha ospitál iha kama besi ki’ik ne’ebé forma tuituir malu no oin see ba malu. Husi sikun ba sikun ida-idak toba ho nia jeitu balu tuur ho oin-naburut, balu la’o bá-mai.

Fila oin hateke ba janela, hateke mós ba tia isin lotuk, hafalun an ho lipa reskadu ne’e hamnasa beibeik mai maibé ho oin obriga an. Nia  foti ai-farina daan hodi dehan;

“Noi, hakarak han ai-farina daan ga?”

“Obrigada tia, ha’u bosu hela. Tia baixa kleur ona iha ne’e ga?”

“Ha’u moras kleur ona iha Fatumea, mai baixa iha ospitál Suai mak Doutór sira haruka ha’u mai halo tratamentu iha ne’e de’it” ko’alia nune’e no han daudaun ai-farina.

“Tia moras saida?”

“Doutór dehan tumor moris iha ha’u nia oan-fatin ne’ebé tenke opera” hatán mai ho oin siin.

Ha’u nonook lakohi husu barak tan, iha sala sorin ha’u rona beibeik bebé sira tanis no inan isin-rua sira hakilar iha sala partus, ha’u taka matan hodi hasees an husi sira nia halerik maibé lian ne’e husi segundu ba minutu aumenta ba beibeik. Foin mak taka matan oras hatudu tuku ida kalan, mane-klosan isin boot lubun ida ho kamizola mutin iha lolon hakerek siguransa ho lian boot maka’as hateten

“Família pasiente labele toba iha kama ema moras nian, só ema na’in ida de’it mak hein pasiente sira seluk sai ba li’ur tama troka malu, lae mai hobur pasiente atu deskansa mós ladi'ak” ko’alia nune’e la’o ba daudaun.  

Ha’u hi’it ain tau tun ba rai, buka sinelus iha kama okos;

            Ho lian ta’uk nia dehan “Noi, atu ba ne’ebé?”

            “Ha’u atu ba hariis-fatin tia” hatán  ho hamnasa mihis

“Nu’usá la fanu maun par nia lori bá, obriga an orsida oin-halai monu iha hariis-fatin nu’usá”

“Di’ak hela tia ha’u bele la’o mesak.” hatán nune’e no hakat daudaun.

Fatin ne’e hahú hakmatek husi kama ida ba kama seluk nia hahú la rona ona lian, bainhira hateke ba nia lahó lian nia hatudu beibeik ba ampolas ne’ebé tabele iha uma nia kakuluk. Ami komunika ba malu liuhusi sinál ne’ebé hatudu liuhusi liman.

Manu-aman sira hananu husi kantu ba kantu, rai hun mutin mós mai daudaun rai besik naroman, ida-idak hahú arruma nia sasán tau tuir nia fatin, balu hahú prepara nia sabaun, eskova nehan no roupa tau iha kama leten hodi hein ema ne’ebé tama sai hariis-fatin hanesan ema atu ba konfesa.

Ha’u tuur iha kama leten hodi haree tuir ema ida-idak nia jeitu, balu ho fuuk runguranga oin-naburut baruk atu hadeer. Maria ne’e mak nia naran ho oin hamnasa hafalun an ho nia lipa reskadu ne’e, dehan;

”Imi sei joven loos ne’e haree kuidadu saúde, ami ferik ona ne’e moras labuat ida sé Maromak deside mai mate ohin ka aban ami prontu ona.”

“Tia nu’usá ko’alia hanesan ne’e hanesan ema ne’ebé lakon esperansa ba moris”

“Noy, loron kalan hanesan ne’e hela de’it mós ha’u kole ona no ha’u halo kole mós ha’u nia família, sira tenke bá-mai hela de’it ospitál, osan hira mak tenke gasta bá-mai ne’e, ha’u ho ha’u nia kaben la serbisu ami moris husi de’it halo toos.”

Ha’u nonook no lakohi atu husu tan kona-ba nia moras tan Maria hahú hatudu oin triste no falun ho hamnasa ki’ik. Ha’u nafatin toba no see oin ba nia. Mane fuuk mutin ho postura ladún aas no isin lotuk ne’e, tuur beibeik iha Maria nia sorin bainhira hatudu oin-naburut nia sempre husu “saida mak moras” ko’alia nune’e no hamoos daudaun nia kosar iha reen-toos.

Lakleur enfermeira mós tama mai hodi dehan;

“Dadeer-san ne’e hadeer mai ne’e tenke hamoos an, sé mak seidauk kose nehan karik haree ba kose tiha nehan, sui tiha fuuk sira ne’e halo didi’ak pár Doutór mai vizita karik imi mós moos ona, haruka loke ibun karik morin, toba-fatin sira ne’e dada halo didi’ak halo hanesan iha ita-nia uma, nega.”

Ida-idak hahú book an, arruma nia toba-fatin, mane katuas ne’e hasai hena husi pasta laran hakat tama bá hariis-fatin, habokon hena ne’e no lori mai tuur iha Maria oin no hodi habokon nia oin liman no ain, sui Maria nia fuuk no fó paun ba Maria han.

João ne’e naran ne’ebé Maria bolu bainhira nia sente moras, kalan ne’e João toba iha kama okos no nahe de’it matan natoon ida ba nia an hodi toba, bainhira Maria foin book an nia mós hadeer ona no tuur iha Tia Maria nia sorin, komu Maria nia liman no oin ho pasiénsia. Domin ne’ebé João hatudu ba Maria boot tebes no lakohi dook minutu ida de’it husi Maria nia sorin. Bainhira Doutór sira mai vizita João hamriik beibeik iha odamatan hodi haree ba Maria.

                                                   

Doutór hakat hakbesik ha’u, hodi dehan;

“Orsida ita bele fila ona no hemu ai-moruk iha uma de’it no bainhira ai-moruk hotu nafatin mai kontrola iha ospitál.”

Enfermeira ida hamriik iha ha’u nia sorin hodi dehan “ita bele arruma, ita-nia sasán hodi hein karta alta nian”

Kontante bele fila ona ba uma, maibé Maria la hatudu oin-midar tan laiha novidades ba nia, nia nafatin halo tratamentu ba nia moras. Bainhira ha’u arruma sasán tau ba iha pasta laran nia fila oinmai ha’u ko’alia ho matan-been hodi dehan;

“Noi, haree kuidadu saúde”

“Di’ak, tia mós tenke kuidadu an no nafatin fiar katak loron ida tia mós sei di’ak, tia la hanoin tiu ga? Kalan nia toba de’it iha rai ne’e.”

“Ha’u prontu ona se Maromak bolu ha’u, mais labele husik ha’u mate iha ne’e. Ha’u hakarak bainhira ha’u mate karik mate iha ha’u nia rai para ha’u mós labele halo kole ha’u nia família sira” ko’alia mai ho matan-been nakonu.

Ha’u hakat tuur iha nia sorin no kaer metin nia hodi dehan entrega buat hotu ba Maromak, fila oin dehan mai ha’u;

 “Se ha’u nia vida sei naruk ita se hasoru malu fali, se ha’u nia destino mak to’o iha ne’e ita sei hasoru malu iha mundu seluk.”

“Entrega buat hotu ba Maromak no fiar ba Doutór.”

Loron ne’e hanesan loron ikus ha’u ho nia, bainhira  ha’u hakat sai husi fatin ne’e nia hameno tuir “Noi, nafatin halo orasaun ba ó nia an no harohan mós ba sira-ne’ebé moras.”(***)

Dili, loron 16 fulan-Marsu tinan-2017