Ó-NIA HAMNASA DOKO HA'U-NIA FUAN

Mahon-been turuk habokon kafé tahan, manu-fuik hananu iha Ai-Kakeu tutun, hakmatek iha fuan. Bainhira loro-matan baku kona ai-tahan hamaran mahon-been. Tuur iha varanda hateke ba lurón, fuan tuku-tuku la hatene sah sinál mak fuan haktuir.

Sigarru lolon ida no kafé manas kopu ida hamaluk ha’u iha dadeer ne’e. Horuk neineik hodi sente kafé nia gostu no morin. Sigarru lolon ida duni malirin iha dadeer ne’e. Tekiteki ha’u haree feto-klosan lubun liu ho motór, entre sira ha’u haree ha’u-nia tia, nia hamnasa bainhira ha’u bolu nia naran.

Laiha razaun tansá ha’u bolu nia, ida-ne’e akontese espontáneu. Mamá no alin sira hahú prepara an, husi uma-laran Mamá hakilar ho lian maka’as;

“Anato oras hanesan ne’e ó sei tuur, bá misa ka lae?”

Dadeer ne’e hariis-fatin hadau malu de’it, sé mak lais nia mak uluk. Loron ne’e sei marka istória foun liuhusi misa agradesementu no inagurasaun Igreja Nossa Senhora de Graça Gleno. Sidade ne’ebé hakmatek nakfila ba barullu iha minutu balu nia laran.

Ema wain tebes, nu’udar sarani ne’ebé di’ak ha’u mós sei hola parte iha serimónia ne’e. Ha’u-ho primu sira hahú organiza malu oinsá bela partisipa iha eventu importante ne’e.

Hamoris daudaun motór, husi kotuk Alex mai hodi hasé;
“Anato, ó atu bá misa ho motór ga?”
“Lae, ha’u hanoin la’o ain karik furak liu” ko’alia ne’e no hateke daudaun ba lurón sarani sira hahú book an hakbesik ba igreja.

Ami mós book an lailais nune’e labele tarde. Bainhira to’o iha igreja sarani wain mak iha ne’ebá ona. Buka fatin hodi tuur maibé fuan ne’e tuku-tuku hela de’it, sentimentu ne’ebé ha’u nunka sente antes ne’e. Hanoin hahú lahakmatek lahó razaun.

Bainhira misa remata haksees an husi igreja, la’o halimar karik bele hasoru malu ho kolega ou família ruma. Tekiteki ha’u haree ha’u-nia tia ho nia belun sira iha igreja oin, ha’u hakat hodi hakbesik no komprimenta sira.

Iha grupu ki’ik ne’e, hamnasa dahuluk mai husi nia. Laran ne’e monu kedas ba nia iha minute ne’e kedas, hamnasa ne’ebé nakonu ho energia no esperansa. Nia isin ladún boot, nia fuuk been ladún aas, metan morena, bluzu kór-rosa halo nia bonita nia liután. Karik ida-ne’e mak ema dehan jatuh cinta pada pandangan pertama mak ida-ne’e.

Hafoin hasoru malu ne’e ami mós fahe malu, laiha biban atu husu nia naran maibé nia lalatak mosu beibeik iha hanoin, lia makhusu mosu iha kakutak tansá ohin la husu nia naran, hela iha ne’ebé, ou nia númeru telefone.

Sinál ne’ebé fuan hato’o ohin dadeer mak ida-ne’e, sinál domin iha hasoru malu dahuluk. Bainhira to’o iha uma ha’u koko hanoin-hikas hamnasa ne’e hetok fuan ne’e fekit maka’as liután, ohin ha’u rona husi nia belun balu katak sira sei fila bá Dili iha meiudia ne’e.

Meiudia ne’e ha’u sei fila mós bá Dili. Karik nia mak Maromak deside ona mai hau, iha loron ne’e ha’u sei hasoru tan nia ba daruak. Ha’u, Alex no Acau deside fila iha meiudia ne’e, bainhira to’o iha monumentu selamat datang ami para motór no hasai fotografia.

Hasoru malu ba daruak ho tia Ana no nia belun sira, ha’u hamnasa bainhira bainhira haree heran hamnasa ne’e. Sinál ne’ebé ha’u kaer toman husi nia hamnasa ne’e nia ema ne’ebé di’ak no fasil atu hatoman an ho ambiente foun.

Monumentu ne’e sai sasin ami-nia amizade, Anata ne’e mak nia naran. Bainhira ami hasa’e fotografia hotu ami mós fahe malu. Ha’u husu beibeik ba tia Ana kona-ba Anata, liutiha semana ida komesa kontaktu malu liuhusi Facebook, fahe istória ba malu.

Fuan sente hakmatek bainhira tuur no dadalia ho nia, nia hanesan belun ne’ebé di’ak atu fahe sentimentu. Konta mós kona ha’u-nia sentimentu ne’ebé durante ne’e rai ba feto seluk. Ha’u labele bosok ho ha’u-nia an liuhusi dadalia no konsellu ne’ebé nia fó, halo ha’u laran monu ba nia.

Ami deside hasoru malu iha loron-30 fulan-Agustu, loron konsulta populár, loron istóriku ba povu Timor-Leste. Iha loron hanesan marka mós istória foun ba ami-nia domin ho aten brani  kasu lia-domin ba nia.

Anin tasi ne’ebé huu neineik no hakmatek tuur iha baki leten oin hateke ba tasi, haree bero ne’ebé namlele iha tasi laran ho fuan taridu ha’u hato’o lia-domin ba Anata;

“Tempu barakliu ita liuhusi Facebook, husi ó-nia liafuan sira ha’u hatene katak ó feto ne’ebé di’ak, ida-ne’e halo ha’u-nia laran monu ba ó.”

Anata nafatin nonook no la hatán, ha’u tuur iha nia sorin ho hamnasa mihis maibé fuan ne’e tauk hela sé nia la simu ha’u-nia domin karik oinsá? Nia foti-ulun hateke mai ha’u hodi dehan;

”Ha’u hakarak”

Lahatene domin ne’e hahú husi ne’ebé maibé buat ne’ebé mak ha’u hatene katak ha’u sei fó tempu no atensaun ba nia. Anin huu neineik no laloran ne’ebé hakmatek tuur iha baki leten hamaluk ho nuu laloir fuan rua habeen fuan ne’ebé taridu ne’e.

Loro-matan hahú mout, kór osan-mean hahú halakon kalohan azúl , fitun hahú tabele iha lalehan, sorumutu ne’e sei la kompletu bainhira la taka ho han-kalan. Ha’u mós lori Anata bá han iha Timor Plaza, ha’u hakarak kria situasaun ne’ebé romántiku iha loron espesiál ne’e.

Anata mós simu ha’u-nia domin ho oin kontente, ida-ne’e fó sinál di’ak, ba oin relasaun domin ne’e sei metin no dura. Domin ne’ebé ha’u iha ba Anata oin-seluk tebes, nia la’ós de’it ha’u-nia namorada maibé ha’u-nia feton no kolega.

Sentimentu hotu fahe ba nia, iha tempu ne’ebé defisil mós nia iha no hamriik iha ha’u-nia sorin fó apoiu, situasaun hotu ne’ebé liu hamutuk hetok hametin liután relasaun domin ne’e. Komesa deskobre ida-idak nia jeitu no buka atu tulun malu iha situasaun defisil hotu.

La sente tama ona ba tinan ida ami-nian hamutuk, iha loron ne’e ha’u hanoin ona saida mak ha’u sei halo, lori Anata ba tuur iha tasi-ibun, hateke ba loro-matan ne’ebé hahú mout no kaer nia liman hodi dehan;

“Buat ne’ebé ha’u hakarak ó hatene katak ha’u hadomi ó”
“Huuumm…” Anata hatán badak de’it.
“Problema hotu ne’ebé ita liu ne’e hanesan dalan ida atu sukat ita-nia domin ne’e to’o iha ne’ebé.”
“Sei ha’u la hadomi ó, ha’u sei lahein to’o tinan ida, semana ida de’it mós ha’u husu para ona husi ó, maibé tanba ha’u hadomi ó ohin loron ha’u se iha ba ó”

Ha’u tuur no kaer metin Anata nia liman, ha’u hatene domin sei la sukat ho tempu ne’ebé ami liu hamutuk, ho problema oioin ne’ebé ami hasoru halo relasaun domin ne’e metin liután biar laloran moris ne’ebé ami hasoru boot tebes.

Ha’u mós hatudu ha’u-nia domin ba nia liuhusi re’i iha nia reen-toos. Nia hateke ha’u ho hamnasa mihis no moe. Ha’u hatene ha’u la’ós mane ne’ebé romántiku maibé liuhusi hahalok simples e’e ha’u hakarak hato’o ba nia katak labele dúvida ho ha’u-nia domin.

Dili, 22 fulan-Setembru tinan-2017

LOKO AN FOLIN LAEK

Obrigada Jornál Independente públika ona istória badak
ne'e edisaun, 23 fulan-Setembru tinan-2017

“Sei laiha atu akontese transformasaun kmanek ne’ebé pozitivu iha ema nia destinu, bainhira laiha mudansa iha estrutura hanoin nian ida-ne’ebé báziku.-Stuart Mill”

Bainhira harii iha pontu ne’ebé aas, buat hotu moos iha matan, haree husi leten no la kle’an. Ita sei fó komentáriu tuir saida mak mosu iha matan, matan mós dala wain bele hatudu buat ne’ebé laloos no dook husi realidade.

Iha liafuan murak ida dehan “tak kenal maka tak sayang” analojia ne’e atu hatudu katak ita persiza koñese didi’ak no hatene kle’an antes julga. Oportunidade no desizaun hanesan komponente ne’ebé importante hatudu lia-loos.

Oportunidade lori ita haree realidade ne’ebé malahuk iha matan. Oportunidade lori ita bá ambiente foun no harii relasaun foun. Foufoun nakonu ho dúvida “ha’u bele ka lae.?” Lia makhusu ne’e mosu iha segundu ba minutu. 

Iha munutu balu koko halakon tiha lia-makhusu ne’e “loos, ha’u bele” bele katak prontu ho risku ba desizaun ne’ebé foti. Iha situasaun sira hanesan ne’e depende ambiente sé tama iha ambiente ne’ebé nakloke no fó oportunidade atu apar, opsaun sei la rua maibé uniku.

Ko’alia kona-ba ambiente filafali ida-idak oinsá atu apar ho situasaun ne’e. Ambiente ho forma situasaun oinoin, se tama iha ambiente ne’ebé taka an, presiza tempu atu apar no deskobre kona-ba situasaun. 

Kuidadu ho ida ne’ebé taka an, nia bele tani bee ne’ebé moos ou bele mós merak. Bainhira merak lalika koko atu fahe fali ba ema seluk tan ne’e se la ajuda hetok hafoer no estraga mós ida ne’ebé turuk neineik buka wee ain. Di’ak liu sai hanesan ema li’ur ne’ebé tuur iha kadeira ai tuan hodi haree ba kopu mutin moos ne’ebé enxe ho bee. 

Hatuur iha meza leten husik ho tempu merak ne’e mós sei mout iha kopu kidun. Kuandu nakdoko mak kór orijinál mós sei hatudu an. Iha situasaun sira hanesan ne’e dixiplina no vontade sai sasukat ba pasiénsia. 

Ema ida-idak ho nia karakter rasik tan ne’e pesiza tebes hatudu profesionalizmu, haketak problema privadu no servisu nian labele husik ódiu domina an. Ida ne’e sei hakanek an no mós ema seluk.

Laiha ema ida mak perfeitu liu. Bainhira nia koko atu hadi’a an, hatudu dalan ba nia la’ós julga  ho liafuan “beik-teen” husi liafuan de’it hamate espíritu no vontade. Moris ne’e hanesan laloron bele hakmatek bele mós ho ritmu si’ak maibé nafatin hatudu nia furak iha tempu loro-matan tun. 

Aat liután mak iha situasaun sira ne’e, lakon simpatia ba malu. La fó valór ba ema seluk nia servisu. Haree ho matan sorin no tau an iha pontu ne’ebé aas liu. Ida ne’e sei hamosu distánsia biar hamahon an iha kakuluk ida nu’udar família boot.

Bainhira deside husik ambiente tuan ba ambiente foun presiza tempu atu apar ho situasaun. Iha situasaun hanesan ne’e sei hasoru krize personalidade, persiza tempu atu apar ho área servisu no karakter sira. 

Prezensa ema foun bele sai mós ameasa, kuandu tama iha ambiente ne’ebé nakloke ema se simu ho intensaun ne’ebé di’ak, orienta tuir knaar no regulamentu ne’ebé vigora. Se haree nu’udar ameasa mak sei la fó fatin no oportunidade aprende hamutuk. 

Karakter ne’e se hamate no halakon oportunidade. Filafali ba ema ida-idak nia konxiénsia atu haree tuir nia prespetiva rasik. Prontu ka lae hasoru situasaun ne’e?  lia makhusu mosu dala wain no halo tilun sente resik, koko nafatin hamnasa biar hatán ho oin-buis.

Ida-idak ho nia dalan moris, kbiit rasik hodi haree no rezolve problema tuir kapasidade. Lalika julga sedu demais bainhira seidauk fó oportunidade atu hatudu nia kapasidade. 

Lalika haree nu’udar ameasa maibé haree oinsá nu’udar belun ho objektivu ida. 

Diferensia idea ne’e normál, labele uza fali tempu sai sasukat hodi hanehan. 

Oportunidade mak lori hamahan an iha kakuluk ida no desizaun mak sei deside. Prontu foti fisku ba desizaun hotu. Halo tuir de’it saida mak fuan hateten importante mak desizaun ne’e la kontra konxiénsia. 

Labele lakon esperansa ba moris, oportunidade ne’e buat laek ida.  Labele husik hanoin aat  domina isin-lolon, nafatin hamnasa biar fuan ne’e tanis. Oportunidade ne’e kestaun tempu, agradese ba oportunidade nu’udar mestre.

Dala wain ibun-tutun mamar hasa’e liafuan “beik-teen” maibé la halo refleksaun ba an rasik. Taka an ba kritika no kaer metin kestaun tempu “ha’u mak uluk no ó ikus.” Durasaun tempu la’ós sai sasukat, rezultadu servisu maka sei julga. Lalika uza matan-been hodi taka falta no manán simpatia. 

La furak liu bainhira tuur hamutuk soe lia (piadas) ba ema seluk hodi hakanek ema nia fuan. Ida-idak ho nia formasaun rasik ne’ebé lahanesan, lalika koko hada’et hahalok aat ba ema seluk natoon ho an. 

Iha evanjellu hateten momoos labale koko hasai ai-tarak iha ema seluk nia matan maibé hasai uluk ai-tarak iha ó-nia matan. Kestaun mak ne’e prontu ka lae simu ema foun iha ita leet, prontu ka lae bainhira laiha fatin ema seluk halo ó-nia servisu. 

Lalika hatudu oin-buis no nonook ba malu ba buat laek ida, lalika loko-an ho kestaun tempu. Problema mak ne’e “ó aprende uluk no ha’u foin mak atu aprende” lalika ta’uk bainhira nia aprende lais no hadau ó-nia fatin, buat hotu presiza tempu no prosesu. 

Kuandu prosesu la’o namanas hela lalika buka jeitu atu hamate. Se la gosta dehan la gosta, ko’alia aberta tan ne’e sei ajuda atu hadi’a di’ak liután. Lalika bisbisu subar-subar hanesan susuk. Lalika hatán ema nia kritika ho lia nervozu, iha razaun tansá hato’o kritika.

Uza kritika nu’udar matadalan hodi hadi’a no sai sasukat atu aprende liután. 

La presiza intrepreta kritika nu’udar atake ba an no revolta ho emosaun. Ikus buka tuir ema nia pasadu hodi halo kritika ba ema nia pessoal.

Lalika hanesan ular ne’ebé troka kulit, bainhira subar ulun maibé ikun hatudu an hela. Metan dehan metan no mutin dehan mutin. Haraik an la siknifika katak atan ba ema seluk. Nonook la siknifika katak la hatene maibé nonook hodi aprende no observa. 

Ne’e mak moris sempre kompleta malu no ida-idak ho nia fuan rasik, loko-an sei hadook ita husi ema seluk, loko-an bele hakotu mós relasaun ne’ebé kria ona, loko-an husik hela kanek ba an no mós ema seluk. La presiza atu sai perfeitu liu maibé koko atu adapta no harii relasaun ho fuan.

“Ksolok ba sira-ne’ebé laran-luak, basá sira sei hetan laran-luak. Mat 5:7”

Díli, loron-21 fulan-Setembru tinan-2017 

02/09/2011-02/09/2017

Loron la’o lailais la sente tama ona ba tinan neen. Ha’u hatene domin sei la sukat husi tempu ne’ebé ita liu ona. Ha’u fiar iha minutu ne’ebé ó hato’o lia-domin mai katak ha’u mak feto ne’ebé di’ak liubá ó.

karik ha’u bele muda fali tempu ba kotuk ha’u hakarak repete hikas minutu ne’e.

Tuur iha tasi-ibun haree fitun, rona laloran tasi ne’ebé hakmatek, iha estátua Kristu Rei okos, bazaar kalan produtu lokál. Husi ó-nia jeitu ha’u hatene ikus ó sei dehan “fila ha’u mak tula Este”  Bainhira ita halibur hamutuk ho kolega sira iha Farol.

Ha’u  hatene ha’u-nia belun di’ak sira Maun Sala, Apoly, Oky, Olan no Asaky sei prontu tula ha’u fila. Maibé ho razaun badak ida de’it ó halo sira konkorda ho ó-nia ideia “Kalan ona, ha’u atu fila sé Este atu fila entaun ha’u tula dala ida”

Iha dalan lian bisbisu ida mai husi oin “Este, ita bá haree tiha bazaar tradisionál” ha’u hanoin ne’e ideia di’ak ida tan iha kalan ne’e sei iha mós konsentru husi banda Timor oan. Triste  boot ida bainhira to’o iha fatin ne’e konsentru mós remata ona.

Ami la’o halimar hale'u fatin ne’e, kalan ne’e rame tebetebes karreta no motór halai bá-mai harame kalan ne’e. Liu tiha minutu balu hau deside fila;

 “Ita fila ona, ó sei tula ha’u bá Ai-mutin depois ó tenke mai fali Kolmera, ó la’o bobar rai loos ne’e.”
“Di’ak hela” hatán badak de’it.
Bainhira la’ó hakbesik ba motór para-fatin, besik kadeira sementu ne’ebé forma tuituir malu iha lurón ninin.
“Este, ohin ha’u hola hahán balu ne’ebé ema fa’an iha bazaar ne’e. Ita han tiha lae mak fila.”
“Di’ak”
“Ha’u atu dehan buat ida ba ó katak ha’u gosta ó no hakarak namora ho ó”

Laiha razaun dehan ha’u lakohi, ha’u nonook no doko ulun hodi fó sinál katak hakarak. La sente ohin tama ona ba tinan neen, iha loron hanesan ho nia tinan moris nian. Ha’u la hatene tansá ó hili loron ne’e hodi hato’o lia-domin. Ha’u mós la hatene tansá ha’u doko ulun hodi fó sinál katak ha’u hakarak.

Buat ne’ebé ha’u hatene ó kompleta ona ha’u-nia loron sira. Tinan ne’e ha’u hasoru laloran moris ne’ebé todan tebes. Lakon esperansa atu hakat ba oin maibé ó iha hodi akompaña ha’u fó forsa mai ha’u iha minutu sira-ne’ebé ha’u laiha forsa atu hamriik mesak no hakat ho ha’u-nia ain rasik.

Ha’u hatene ha’u la’ós feto ne’ebé perfeitu liubá ó maibé ó nafatin simu kuran hira ne’e, obrigada ba domin no fiar tomak. Buat ne'ebé ha'u hakarak ó hatene katak domin ne'e bá ó sei la kuran minutu ida.

Díli, loron-2 fulan-Setembru tinan-2017

SEE TILUN IHA MINUTU BALU

Hamate ahi kuartu, toka hikas dadalia balu ho inan luta na'in lubun ida, see tilun ho hakmatek no lakohi lakon minutu ida ho matan-been nakonu. Saida loos mak ha'u sei halo ho lian hirak ne'e...

Koko atu deskobre situasaun tomak ne'ebé sira liu ona, iha nakukun koko lori hanoin no imajina ba minutu sira ne'ebé sira liu.

Minutu ne'ebé só rona de'it kilat musan nia lian, minutu ne'ebé ema halerik ba tulun, minutu ne'ebé ema halerik ba hamrook no hamlaha, minutu ne'ebé ema tanis tan lakon menbrus família ida.

Díli, loron-16 fulan-Setembru tinan-2017

LIAN HAKSUBAR IHA AHI-SUAR

“Anata karreta tama ona, halai lailais mai.”

Ha’u tuur iha laletek, ai-daak nia hun hateke ba rai-tetuk ne’ebé butuk ho fo’er hanesan foho oan. Abia kontinua hakilar bainhira haree trek lixu nia tama mai. Ami falun an metin hanesan musulmanu iha rai-Arábia.

Kosar metan sulin halolon isin, ahi-suar hanesan abu-abu iha foho Kablaki ha’u nafatin  firme iha fatin ne’e. Habai an iha meiudia boot, manas hanesan iha fornu laran. Ida-ne’e la hamate ha’u-nia vontade luta ba moris di’ak no edukasaun ne’ebé di’ak liubá ha’u-nia oan sira.

Fatin ne’e husi tempu ba tempu ema iha hela de’it. Ne’e mak moris laiha buat ida mak gratuitu, didikasaun no esforsu ne’e importante atu lori ha’u hamriik iha liña ida hanesan ema seluk biar ema haree ha’u hanesan lalar.

Ha’u tuur iha ai-daak hun hodi imajina ha’u-nia moris aban-bainrua nian no hemu netik bee malirin ruma hodi habokon kakorok antes bá habai an iha loro-laran. Husi dook Abia nafatin bolu. Hakilar ne’e hafanu ha’u husi mehi naruk ne’ebé dook husi realidade moris.

“Anata, ó tuur hela de’it ba. Lata aat no besi aat barak loos”  ko’alia nune’e liman sorin kaer hela karón no sorin kee hela fo’er ne’ebé karreta hatún daudaun.

Ha’u hakat neineik hakbesik ba nia hodi dada sees fo’er sira-ne’ebé helik hela lata no besi aat sira, ami la’ós mai buka lata mamuk de’it maibé aproveita mós buka fahi nia hahán.

Laiha razaun atu dehan ha’u lakohi mai, nesesidade obriga ha’u tenke mai tamun an iha loro-manas, rai-rahun, dois nia laran. Ami hanesan tiha lalar ne’ebé hadau malu hahán restu ne’ebé hahú siin.

Biar nune’e ha’u nafatin hamnasa tan laiha dalan seluk atu hetan netik du'it oan ruma, di’ak liu halo servisu ne’e hetan osan ho kosar-been rasik duké tuur patarata maibé goza ema seluk nia osan.

Ami hotu iha fatin ne’e modelu hanesan ninja matan mak lakan, hafalun an husi loro-manas, ahi-suar no rai-rahun hela matan de’it mak lakan hodi haree lata aat no fahi nian. Tekiteki ha’u-nia matan sente manas loos, karik kosar-been mak tama ba.

Manas ne’e halo ha’u haree rai mós la hetan, Abia nafatin kee fo’er. Ha’u hamriik ho matan nakukun, barullu karreta no ema nia hakilar mós lakon iha ha’u-nia tilun ho lian ta’uk ha’u hakilar.

“Abia, ó halibur lai ba, ha’u-nia matan laran-manas loos”
Ho oin ta’uk Abia mai kaer ha’u-nia liman lori bá tuur iha ai-mahon iha laletek hodi dehan;
“Anata, ó-nia matan laran mean loos, ó fila uluk ho labarik sira."
“Ha’u di’ak hela, anin kona orasida di’ak ona. Ó bá ona orasida ema foti hotu lata aat ona, ha’u tuur oituan sente di’ak ha’u ba ajuda fali ó.”
“Haree fase tiha ó-nia matan, rai-rahun mak tama karik?” ko’alia nune’e la’o daudaun.

Liutiha oras ida mós nia nafatin manas ha’u foti bee malirin hodi fase hetok nia aumenta manas liután. Ha’u tuur hein Abia to’o lokraik ha’u labele halo buat ida hodi ajuda nia só sadere iha ai-hun taka matan ho anin ne’ebé huu neineik. Karik ida-ne’e sei ajuda hodi hamenus tiha manas ne’e.

Lokraik mós mai daudaun Abia hakbesik mai hi’it ho karón ne’ebé nakonu ho fahi etun hodi dehan;

Obrigada Jornál Independente
públika ona istória badak ne'e

“Anata, ita fila ona. Ó-nia matan mean loos.”
“Ha’u la komprende tansá ema sunu hela de’it fo’er sira ne’e, loro-manas tan ahi-suar tamun tan matan laran ne’e sente manas hotu.” Ko’alia nune’e no liman kaer daudaun ba ha’u-nia matan.
“Ó, sente di’ak ona ga lae.?”
“Di’ak ona oituan, lata ohin loron barak ka lae?”
“Ema barak loos, ita hadau malu de’it ne’e, sah tan ohin ha’u mesak de’it oinsá mak bele hetan barak. Ita fila ona fahi nian ohin loron barak loos bele rai to’o loron rua nian,”

Bainhira to’o iha uma ha’u nono bee hodi hariis, solor tiha rai-rahun no kosar iha loron tomak. Kalan mós mai daudaun ha’u haruka labarik sira ba hola Amoxilin no Paracetamol hodi hemu ho hanoin ida bainhira toba hadeer mai buat hotu sei di’ak.

Bainhira ha’u taka matan ha’u hanoin hela de’it sei ha’u moras oinsá ho ha’u-nia oan sira nia future. Kuandu ha’u moras, sé mak sei ajuda ha’u-nia kaben. Osan ne’ebé nia hetan nu’udar badain uma la to’o ba persiza lorloron nian. Sah tan servisu nu’udar badain ne’e la’ós permanente.

Liutiha semana ida matan ne’e nafatin mean no akompaña ho bubu, matan laran hetok mean liután. Aziu ha’u-nia kaben-mane nia mós ha’u bandu ha’u lalika ba tan lixu fatin. Bainhira haree ba ha’u-nia kondisaun hosi loron ba loron hetok aumenta aat liután. Ami mós hakbesik bá sentru saúde hodi halo tratamentu.

Iha ospitál novidades ne’ebé mak Doutór sira hato’o mai halo fuan ne’e sente lahakmatek Doutór sira deside se halo operasaun ba ha’u-nia matan kuandu la opera  ba futuru matan ne’e la funsiona ho di’ak. Laiha dalan seluk ha’u mós konkorda, sei ha’u-nia matan la funsiona oinsá ho ha’u-nia oan sira nia futuru.

Iha loron ne’ebé Doutór sira halo operasaun, ha’u hatene sira sei dehan durante Ita-Boot nia matan seidauk di’ak labele besik ahi-suar ou rai-rahun. Ne’e karik di’ak ba saúde maibé ladi'ak ba ha’u nu’udar inan.

Iha lixu fatin mak ha’u bele hetan osan, iha lixu fatin mak ha’u-nia oan sira nia futuru haksubar ba, biar dala barak ema mai ho roupa rápidu mai hasé beibeik ami atu labele ba hili fo’er iha ne’ebá, sé ami la ba ne’e di’ak ona maibé oinsá ho ami-nia presiza rasik.

Biar ha’u la bá ona lixu fatin maibé ha’u nafatin esforsu atu sira labele lakon sira-nia futuru. Moris sei di’ak bainhira labarik sira iha edukasaun ne’ebé di’ak. Edukasaun mak bele garantia moris di’ak iha futuru, beik natoon iha ha’u no labele hada’et  to’o ha’u-nia oan sira.

Díli, loron-8 fulan Setembru tinan-2017