NATOON HO Ó-NIA HAMNASA

Udan subiska iha dadeer hakmatek, batar iha toos laran mós hahú buras ba daudaun. Anin huu neineik hasé ha’u-nia isin. Múzika Natál hahú toka husi sikun ba sikun. Iha lurón joven lubuk hahú harii baraka ki’ik infeta ho lampu lakan piska-piska hanesan fitun iha lalehan.

Ai-suak iha liman hakat neineik bá toos laran, iha batar sira nia leet ha’u haree mak hi’it liman hodi fó sinál mai iha ne’e. Hamnasa mihis bainhira hakbesik an ba.

“Ambere, ó hi’it bote ne’e lori bá uma no dehan hela ba Abia hamoos hela lakeru dikin ne’e par orasida kalan te’in ba ita han.”
Laran ne’e triste tebes bainhira haree ba bote laran “ema loron-boot han naan ita han fali lakeru dikin.”  Biar nune’e ibun ne’e toos hodi dehan sah mak fuan ne’e sente. Hasaan daudaun bote iha kabaas no nein hateke bá kotuk.

Iha dalan klaran ha’u haree Abuti ho nia Mamá hi’it plástiku mutin boot. Husi Abuti nia matan no oin haree ksolok iha ne’ebá. Ha’u la’o tuir Abuti no nia Mamá, “Amá, Natál ha’u hatais sapatu foun ho kalsa foun eeehhh….”  Abuti dehan ba nia Mamá ho lian maña. Ha’u nonook no sé tilun de’it ba dadalian ne’e.

Tinan-tinan bainhira Natál Abuti nia Mamá sempre hola beibeik roupa foun hodi fó ba Abuti ho nia alin sira. Lahanesan ha’u, bainhira Natál to’o Mamá sempre dehan osan laiha, modo la folin, osan iha duni maibé ó-nia aman foti tiha ona hodi hemu tua, ne’ebé keta hafodak bainhira Natál ami han de’it modo-tahan.

Husi dook ha’u rona Papa hakilar Abia ho lian maka’as.  Tilun ne’e sente resik ona ho lian bisibisi husi viziñu sira “ema ne’e loron kalan mak lanu hela de’it, feen mak buka osan nia mak tama sai husu hela de’it osa, Mane hanesan ne’e mós iha ne’e, so Ana de’it mak bele pasiénsia ho nia.”

Rai lailais bote iha hadak leten matan ne’e hafodak bainhira haree uma-laran roupa no sasán sira seluk butuk hotu iha rai, ho lian maka’as  hakilar Abia.

 “Ó-nia Amá rai osan iha ne’ebé.”
“Ha’u la hatene Amá rai osan iha ne’ebé maibé buat ne’ebé ha’u hatene Amá laiha osan.”
“Ó-nia inan iha ne’ebé dadeer de’it laiha ona.” Hakilar ho lian maka’as, Abia hakuak metin Agio atu nia labele tanis.

Hateke metimetin Anato, mane ne’ebé ha’u bolu Papa. Matan ne’e hatene nia ho hirus maibé ibun ne’e toos atu ko’alia sai. Nein komprimenta ha’u hili daudaun roupa ne’ebé lekar iha rai.

 “Ó, bá ne’ebé foin mak mai.”
 “Halimar ho ha’u-nia kolega sira.”
 “Ó-nia inan iha ne’ebé.” hakilar no nakonu hirus.
 “Ha’u la haree.”

Papa riba odamatan hodi dehan “orasida ó-nia Amá dehan hela ba ohin ha’u mai.’’  Abia hamoos nia matan-been no hateke metimetin husi kotuk ho matan-been maibé husi nia matan hatudu sentimentu ida hanesan mós ho ha’u, hili daudaun roupa ne’ebé lekar iha rai tau ba kama leten.

Uma simples ne’ebé didin ho bebak ne’e sai sasin ba Papa nia hahalok, ne’ebé gosta baku no ameasa. Ami na’in tolu bele iha aman maibé la sente aman ida nia prezensa sekarik ha’u bele hili di’ak liu laiha aman.

Bainhira Mamá fila husi toos hafodak bainhira haree uma-laran runguranga, nia nonook no aruma daudaun sasán sira ne’ebé lekar iha sala-vizita, hamoos bikan no kopu rahun iha rai, la presiza husu sé mak halo tan nia hatene ona sé mak harahun sasán hirak-ne’e.

Múzika Natál toka iha uma sorin-sorin maibé fuan ne’e la sente kmanek Natál. Loro-matan mós tun daudaun, loro-matan nia roman mós lakon iha matan, manu-fuik sira subar iha ai-tahan nia leet. Fitun iha lalehan mosu daudaun. Mamá hamoos hela lakeru didik iha hadak leten, Abia hasai katupa husi sanan laran.

Kalan ne’e laiha ema ida mak ba misa tan igreja nia distánsia ne’ebé dook husi uma. Bainhira hahán tasak Abia tau iha meza leten lahanesan kalan baibain hahán tasak ida-idak han no toba ninian maibé kalan ne’e Mamá halibur ami hotu tuur iha meza lahó Papa nia prezensa.

Ho matan-been Mamá husu deskulpa ba Papa nia hahalok. Ho matan-been mós nia husu deskulpa tan labele oferese buat di’ak ruma ba ami na’in-tolu iha kalan Natál ne’e. Abia, Agio no ha’u hakat ba hakuak metimetin Mamá.

Karik ha’u sei ki’ik liu atu komprende ema boot nia problema, maibé ho Mamá nia matan-been halo ha’u komprende no sente sah mak Mamá sente. Fuan ne’e hirus maibé ibun ne’e toos atu ko’alia sai biar hanu’usá mós nia nafatin ha’u-nia aman.

Ha’u lakon sentidu Natál maibé ha’u fiar ho Jezús nia moris bele hafoun mós Papa nia hanoin no bainhira tinan foun to’o hahalok aat hotu mout hamutuk ho tinan tuan.  Kmanek Natál Mamá,  la presiza selebra loron ne’e ho roupa foun  ou ho hahán di’ak natoon de’it ho Mamá nia hamnasa.

 Dili, loron-30 fulan-Dezembru tinan-2018

UDAN MATAN-WEEN

Udan subiska iha lokraik ne'e.
Feto faluk halerik ba nia la'en
Inan-aman halerik lakon oan
Alin sira halerik bolu nia maun.

Udan subiska mak bele pinta sentimentu ne'e.
Bala musan kona isin la'ós hamate de'it isin ne'e.

Maibé hakanek mós sira ne'ebé halerik bolu ha'u naran.

Karik ha'u sala ko'alia didi'ak mai.
Karik ko'alia la rona, kuu ha'u-nia tilun.
La'ós hakotu iss iha isin lolon ne'e ho bala musan.

Tempu liu ona atu sé hirus matan ba bala musan.
Tan heroi sira halo tiha ona.
Tempu liu ona hatudu brutalizmu.

Imi mak ami-nia lutu
Hodi satán husi inimigu
Tansá kilat tutun ne'e nafatin se mai ami-nia hirus matan.

Deskansa ho hakmatek alin na'in-tolu.

Díli, loron-19 fulan-Novembru tinan-2018

MAMÁ, MORAS LOOS (PARTE III)

Loron aban hanesan mistériu. Ha’u tuur iha kama ain tuku fila-fila isin ne’e, tansá ida-ne’e akontese mai ha’u, lian mak husu ne’e mosu beibeik. Matan ne’e ta’uk fihir an iha lalenok oin tan lalenok nunka bosok ba realidade.

Memória moruk ne’e mosu beibeik iha hanoin. Ha’u hirus ho fitun no fulan tansá iha minutu ne’ebé ema foti obriga buat ne’ebé folin liu iha ha’u-nia an sira nonook de’it.

Tansá lian ne’e labele to’o iha ema seluk nia tilun. Tansá ha’u tenke sai tuir karreta ne’e biar ha’u hatene momoos ha’u la koñese sira.

Ha’u moe bainhira hamriik iha espellu oin, ta’uk hasoru realidade. Tuur iha kama ain, matan-been sulin neineik lahó lian. Rona odamatan lian ha’u foti-ulun haree hetan Papa. Iha minutu sira hanesan ne’e ha’u ta’uk atu haree Papa nia oin, ha’u tuur hakru’uk no matan-been ne’e hetok sulin maka’as liután.

Papa hakuak metimetin ha’u-nia kabas hodi dehan;

“Lalika ta’uk tan Papa sei la hirus ó, Papa hatene ó mós lakohi ida ne’e atu akontese ba ó-nia an. Hirus mós sei la rezolve problema buat hotu akontese ona, ba oras ne’e ó presiza tulun la’ós presaun. Ó sei la la’o mesak ami hotu iha ó-nia sorin.”

Papa nia liafuan ne’e fó hikas enerjia foun mai ha’u. Semana rua liu daudaun mane morena na’in-rua ne’e nia lian sei metin iha ha’u-nia tilun. Bainhira kalan to’o ha’u ta’uk atu taka matan tan memória aat ne’e mosu beibeik, ida ne’e hetok halo ha’u ta’uk bainhira hasoru ema foun.

Lia bisibisi husi viziñu sira to’o daudaun ona iha ha’u-nia tilun, balu fó merese no balu fó kasian ba saida mak akontese ona mai ha’u. Fuan ne’e moras tebes bainhira rona lia hirak-ne’e.  Fulan ida liu daudaun la bá eskola no sai husi uma. Mamá no Papa la hatán ha’u atu sai husi uma, la’ós tanba sira moe lae maibé sira ta’uk viziñu nia liafuan bele hakanek no loke hikas trauma ne’e.

Fulan ida liu daudaun maibé ha’u-nia menstruasaun seidauk mai. Oin hahú kamutis, vontade han mós hahú laiha no iha dadeersan muta beibeik. Lia bisibisi husi ibun ba ibun iha viziñu nia leet hahú mamanas, balu dehan;

“Sonia nia inan-aman agora sula de’it nia tanba nia agora isin-rua, mane lakohi toma resposabilidade komu moe ho viziñu sira, entaun sira dehan Sonia ne’e vítima ba violasaun seksuál.”

Anita, ha’u-nia belun di’ak mós hahú hadook an husi ha’u, ha’u rona husi Ana nia ta’uk hasoru Papa tan nia mak obriga ha’u atu bá asiste Ana nia festa. Anita manda mensajen beibeik mai ha’u hodi dehan;

“Sonia, ha’u jura ho ha’u-nia an, sé ha’u bosok buat aat hotu bele akontese mai ha’u. Saida mak akontese ba ó laiha ligasaun ho ha’u. Ha’u la hatene ema ne’e hetan ó-nia númeru telefone husi sé no oinsá. Iha momentu festa atu hahú ó la mosu bá festa ne’e ha’u ho Alex bá to’o ó-nia uma maibé ó-nia Mamá dehan ó bá tiha ona no karreta Pajero ida mak mai tula ó.”

To’o minutu ne’e ha’u seidauk bele deskobre oinsá mak sira bele hatene ha’u-nia númeru telefone no ha’u-nia hela-fatin.

     “Ha’u mak ohin hetan nia númeru telefone no nia uma ne’ebé ha’u mak uluk depois mak ó”

Liman ain nakdader, kosar metan sulin bainhira hanoin-hetan mane morena ne’e nia oin. Matan-been turuk neineik habokon hasan.

“Sonia, nu’usá mak ó tanis. Ó-nia oin-kamutis loos, aban dadeer mak ita bá fali ospitál hodi kontrola.”

Kalan fahe-rua maibé matan ne’ebé seidauk dukur, fuan ne’e hahú lahakmatek. Semana ida liu ona isin ne’e sente baruk no hakarak toba de’it. Ha’u ta’uk atu hasoru loron aban no ta’uk hasoru realidade, sé saida mak viziñu sira dehan ne’e loos oinsá ho ha’u-nia futuru.

“Sonia hadeer ona, rai-loron ona, ó-nia oin-kamutis loos. Ó tenke rona no halo tuir saida mak Doutór sira halo tuir hodi halakon trauma ne’e.” Mamá dehan nune’e no loke daudaun kortina janela nian.
“Amá, ha’u moe haree viziñu no ha’u-nia kolega sira, balu fó kasian ha’u maibé balu fó merese.” Dehan nune’e hakuak metimetin Mamá nia knotak.
“Haree ba hariis ona, lalika rona saida mak sira dehan.”

Bainhira la’o sai husi uma, ha’u haree viziñu balu hamriik ho oin hamnasa bainhira haree hetan ha’u. La hatene sah sinál mak ida-ne’e maibé hetok ha’u ta’uk atu sai husi uma no hasoru ema foun. Bainhira to’ó iha ospitál Mamá bá hasoru kedas Doutór ne’ebé durante ne’e halo tratamentu mai ha’u. Bainhira Mamá esplika sintomas ne’e ba Doutór, hakerek surat-tahan ida entrega ba Mamá hodi dehan;

“Mana, lori Sonia bá hasoru Doutór ida-ne’e. Nia rezultadu keta haluha lori fali mai. Noy keta hanoin barak, buat hotu sei di’ak.”  Dehan nune’e no hateke metimetin ha’u-nia oin.

Husi dook ha’u haree inan isin-rua sira tuur liña iha kadeira naruk ho lian neineik Mamá dehan “hein iha ne’e ha’u bá tau naran lae.” Lakleur Mamá mai tuur iha hahú nia sorin hodi dehan;

 “Ita hein de’it orasida ema sei bolu ita-nia naran.”
“Amá, tansá ita mai konsulta fali iha ne’e. Ema sira ne’ebé mak tuur iha ne’e mesak isin-rua de’it.” Dehan nune’e no hateke ba sorisorin.
“Ó, lalika hanoin barak, halo tuir de’it saida mak Doutór sira dehan.”

Besik oras Tia Parteira ida hamriik iha odamatan hodi bolu ha’u-nia naran. Ha’u hakbesik ba no Mamá hamriik ha’u-nia sorin. Ho hamnasa enfermeira ne’e dehan;

 “Lori Mamá mai konsulta ga Noy?”
 “Lae, ha’u mak mai konsulta.”

Tia Parteira ne’e hafodak bainhira haree ha’u-nia oin. Ha’u-nia matan-been nakonu iha minutu ne’e kedas. Mamá kaer metin ha’u-nia liman ho lian nakdedar esplika ba tia Parteira ne’e kona-ba saida ida mak akontese ona mai ha’u.Tia Parteira ne’e mós la husu barak ona no halo nia servisu ho nonook maibé nia matan ikun hateke beibeik mai ho espresaun kasian. Hafoin halo teste ba urina. Tia Parteira ne’e dehan;

“Noy, nia rezultadu hatudu katak ita isin-rua. Noy lalika hanoin barak no kuidadu nafatin saúde. Saida mak akontese ona ba Noy, ne’e hanesan lisaun ida ba ita hotu. Keta hanoin badak hodi estega labarik ne’e. Fuan boot nafatin, ha’u fiar Noy iha inan-aman ne’ebé mak hadomi no sei akompaña nafatin. Tia mós iha oan-feto ne’ebé Noy lalika moe no ta’uk hasoru realidade.”

Matan-been ne’e sulin nonook de’it, liman ain nakdedar iha fatin. Tia Parteira ne’e hamriik husi nia tuur-fatin no hakuak metin ha’u. Mamá mós tanis haree ha’u-nia an;

“Noy, haree kuidadu saúde, keta hanoin barak. Keta haluha fulafulan mai kontrola ita-nia iha Sentru Saúde nune’e ita bele hatene bebé nia kondisaun.”
“Di’ak tia.”

Bainhira ha’u atu sai husi sala konsulta ne’e, tia Parteira ne’e hamriik no hakuak metin ha’u hodi dehan;

“Korajen Noy, buat hotu sei di’ak. Haree kuidadu saúde. Mana keta halo nia hanoin barak nafatin akompaña nia.”

Bainhira fila bá uma Papa simu novidade ne’e ho kontente no triste dala ida. ha’u ta’uk atu haree Papa nia oin no hala'i lailais tama ba kuartu laran. Papa tama tuirbá kuartu laran no tuur iha kama ain hodi dehan;

“Papa, hatene ó seidauk prontu hasoru situasaun ne’e maibé realidade mak ne’e. Se ó seidauk prontu sai inan, Papa ho Mamá iha ne’e no sei la husik ó mesak. Ó mak hahoris labarik ne’e maibé ami mak sei sai inan-aman to’o bainhira ó prontu ona ó bele foti nia husi ami.”

Mamá ne’ebé hamriik iha odamatan tanis bainhira haree Papa hamaus ha’u ho matan-been. Iha minutu ne’e kedas ha’u promete ba an sei la rona saida mak ema dehan. Bebé ne’ebé mak oras ne’e iha ha’u-nia isin mak motivasaun ba ha’u atu kontinua hakat ba oin. Ha’u agradese tan iha família ida ne’ebé mak sempre fó apoiu no la husik ha’u la’o mesak iha situasaun defisil.

Díli, loron-20 fulan-Setembru tinan-2018

MAMÁ, MORAS LOOS PARTE II

Ho matan-been Aida hi’it Sonia tama bá uma-laran. Hala’I lailais bá dapur hodi nono bee manas. Aida tuku beibeik nia hirus-matan no matan-been sulin neineik habokon hasan. Iha sala-vizita Sonia nafatin tanis bainhira haree nia oan iha lalenok nia oin.

Bainhira haree Tudik ne’ebé latan iha meza leten Sonia foti no atu sona an, sorte Aida mai lailais no baku monu tudik iha Sonia nia liman. Ho lian maka’as Aida dehan;

“Se ó hakarak mate, nu’usá ó la mate kedas iha ne’ebá. Ó oho an iha ne’e par fó sala ba ha’u labele kuidadu ó ho di’ak ka oinsá.”

Dehan nune’e no hakuak metimetin Sonia, tanis mós nakfera iha ne’e. Aida nia liman ain mamar iha fatin.

 “Saida mak akontese ba ó Mamá nafatin simu ho liman rua tansá ó hanoin atu oho an. Husik ba ita lori hamutuk moe ne’e no ema ne’ebé mak haterus ó, nia mós tenke hatán iha justisa nia oin.”

Dadeer ne’e Aida fó hariis ho matan-been. Tansá oan ne’ebé nia kuida ho domin ne’e tenke hasoru realidade moruk ne’e. Sah loos mak nia sei dehan nia kaben João. Matan-been turuk neineik bainhira haree kanek ne’ebé nakonu iha Sonia nia isin.

Aida lakohi fanun nia oan na’in-rua ne’ebé sei ki’ik no nia lakohi atu Abia no Ania kona-ba situasaun ne’ebé mak Sonia hasoru daudaun. Bainhira hariis hotu Aida no lori Sonia ba hatoba iha kama leten no haku’ak metimetin. Iha nia laran reza;

 “Na’I fó forsa ba nia hodi bele hasoru realidade iha loron aban.”

Loro-matan aas daudaun maibé Sonia sei dukur. Aida hateke metimetin oin ho matan-been nakonu. Saida loos mak Aida sei dehan ba João bainhira nia fila mai. Sé loos mak sei lori kulpa hirak-ne’e?. Nu’udar inan Aida sei la husik Sonia hasoru realidade moruk ne’e mesamesak. 

Molok Ania, Abia no Anita hadeer. Aida solur lailais tiha vestidu ne’ebé fo’er no nakonu ho raan ne’e. Aida lakohi nia sira seluk hatene kona-ba Sonia nia kondisaun tan sei ki’ik liu atu komprende sah situasaun mak oras Sonia hasoru.

“Bom dia tia. Sonia fila ona ka seidauk?”  Anita husu ho oin ta’uk.
“Nia fila ona no hodi kalan nia toba ho ha’u.”
“Tia, nia bá tiha ne’ebé mak ha’u la haree nia ne’e.” dehan nune’e maibé matan lahakmatek hodi buka tuir Sonia.
“Nia, sei toba hela. Husik nia deskansa lai.”
“Se hanesan ne’e entaun ha’u fila bá uma lai, pois mak ha’u mai halimar fali ho tia sira iha ne’e.”
“Haree ó mós bá ona orasida ó-nia inan-aman sira buka fali ó, haree bá oin kuandu la koñese ema lalika naran sai ema nia karreta.”
“Di’ak tia.”

Dehan nune’e Anita mós bensaun daudaun Aida nia liman hodi husi lisensa fila bá nia uma. Aida foin mak hakat tama bá dapur laran Sonia hakilar ho lian maka’as.

“Husik ha’u, husik ha’u.. ó atu halo saida mai ha’u, Amá… Amá… ha’u ta’uk.’’

Aida hala'i lailais bá kuartu laran, Sonia hakuak metin hela sumasu ho oin ta’uk hateke metimetin bá odamatan. Aida hala'i lailais hakuak no hakalma Sonia.

“Ó, lalika ta’uk oan. Amá iha ne’e hela, laiha ema ida mak hata’uk ó tansá ó ta’uk loos ne’e.”

Bainhira hafodak husi nia dukur Sonia nia hahalok mós muda. Sonia barakliu tuur murón, ta’uk no gosta hakilar mesamesak. Bainhira João fila husi nia viajen servisu, nia lori kedas Sonia bá konsulta. João la simu bainhira nia oan sai vítima ba violasaun seksuál no halo keixa bá polísia.

João fó sala beibeik Aida ne’ebé la bele kuida nia oan-feto boot. Sé Aida ulun moruk no la hatán Sonia bá festa ida-ne’e sei la akontese. Família mós fó sala beibeik Aida ne’ebé halo tuir de’it saida mak Sonia hakarak.

“Saida mak akontese ó ona ba Sonia ne’e tanba ó.” João ko’alia ho lian nakdedar.
“Ha’u mós la espera ida-ne’e bele akontese ba Sonia.” Aida hatán ho matan-been.
“Ó, mak estima labarik ne’e to’o beik tiha de’it. Ha’u dehan ona lalika sosa telefone ba nia maibé ó uluk moruk, agora ó haree saida mak akontese. Ó rasik labele kontrola ó-nia ona.” 

João nia liman ain nakdedar hodi haree ba ekram telefone númeru ikus ne’ebé manda mensajen mai Sonia. João hahú deskonfia sé nia númeru mak ne’e no tansá númeru ne’e la ativa. Trauma ne’ebé Sonia hasoru halo nia sai monok hanesan mós fitun no fulan ne’ebé monok ba hahalok mane morena na’in-rua ne’e.

“João, sé ita kontinua fó sala ba malu sei la rezolve problema ona. Tuir loloos ita tenke fó liman ba malu hodi fó korajen ba Sonia. Labele fó sala beibeik labarik ne’e nia mós la espera ida-ne’e atu akontese ba nia.”

João riba telefone ba kama leten hodi hakuak metin nia oan-feto. Sentimentu hirus metin iha nia fuan tansá ida-ne’e akontese ba nia oan. Nu’udar aman sah loos mak nia sei halo hodi tulun oan ne’e. Tansá ida-ne’e akontese ba Sonia. Nia sei ki’ik demais hodi hasoru realidade moruk ne’e. Saida mak akontese iha loron aban ida-ne’e hanesan mistériu. Nafatin fiar katak Maromak sei la husik ita la’o mesak iha tempu susar nia laran. 

Díli, loron-6 fulan-Setembru tinan-2018

KSOLOK LORON MORIS NO DOMIN

Pasu barak liu daudaun ona
La’o husik hela ain-fatin.
Ha’u, ó, ita-nia hamutuk
Ohin tama tinan dahituk.

Ksolok, triste ita liu hamutuk
Iha minutu hirak-ne’e,
Ó nunka husik ha’u la’o mesak
Kaer metin ha’u-nia liman bisbisu liafuan murak.

Iha minutu ne’ebé ha’u atu tanis ó halo ha’u hamnasa
Iha minutu ne’ebé nakonu ho hirus ó hatene atu hakalma.

Lalika husu “ó hadomi ha’u ka lae?”
Tan domin ne’e tomak ba ó
Ó mak prezente ne’ebé furak liu ona iha ha’u-nia tinan.
Prezente ne’ebé bele ha’u  hirus, hamnasa no saudade.

Ohin marka ba tinan hitu.
Nafatin iha ha’u-nia sorin kaer metin liman ne’e iha minutu tuirmai
Nafatin hanesan magnétiku ne’ebé dada ha’u-nia atensaun
Hamutuk ho ó ha’u-nia loron sira nakonu ho kores
Hamutuk ho ó halo ha’u perfeitu liu.

Obrigada Jesus ba prezente furak ne’e
Obrigada iha ona ba ha’u
Obrigada ba domin tomak
Buat ne’ebé hakarak ó hatene ha’u Esteviana Maria Celina Amaral de Fátima, hadomi ó Alito Rosa.
Ksolok loron domin.

02/09/2011-02/09/2018

MAMÁ, MORAS LOOS (Parte I)

“Sonia, orasida kalan Ana nia tinan. Nia konvida ita bá han hamutuk iha nia uma.”

Sonia hamnasa kontente bainhira lee mensajen badak ne’e. Haksoit tun husi kama leten loke daudaun armáriu hodi buka roupa ne’ebé nia sei hatais iha festa kalan ne’e. Ana, Sonia nia belun di’ak ida iha eskola.  

Sonia nia matan monu ba vistidu mutin, kotuk manuk no sakat iha sorin. “Ha’u sei bonita bainhira uza vestidu ne’e” Sonia hamnasa mihis bainhira haree nia an iha lalenok, lalenok la bosok ba sah mak Sonia haree, feto morena, isin lotuk, hasan kuak no fuuk been ne’e bonita tebes. 

Hanoin ne’e hahú lahakmatek, sah prezente mak nia sei fó ba Ana iha nia aniversáriu ba dala sanulu resin hitu ne’e. Bainhira sai husi kuartu laran, nia haree daudaun nia Mamá hamoos hela modo-mutin iha varanda. Ho hamnasa mihis hakbesik ba nia Mamá no haku’ak husi kotuk hodi dehan;

            “Amá, ohin Ana nia tinan nia konvida ami atu bá nia festa.”

            “Ó, bá ho sé?”

“ Ha’u-nia kolega sira.” Dehan nune’e husik daudaun nia liman husi nia Mamá nia kabas no tuir iha nia Mamá nia sorin.

“ Festa kalan di’ak liu ó lalika bá ida, ó iha uma ajuda Amá te’in. Ó-nia aman laiha uma orasida fila sé mak bá hasoru ó.”

“Di’ak hela sah Amá, lalika ta’uk ha’u fila ho ha’u-nia kolega sira.”

Dehan nune’e dada daudaun toalla iha tali leten, hakat bá hariis-fatin. Bainhira hakat tama  bá hariis-fatin nia Mamá hakilar tuir nia husi kotuk, “ha’u ko’alia ó la rona ne’e, ó atu rona loos sé.” Aida hatene nia oan-feto sei ulun-toos no sei la rona saida mak nia dehan.

           

La rona ba saida mak Aida dehan. Sonia kontinua hariis. Sai husi hariis-fatin mai ho hamnasa mihis nia hatán ba nia Aida.

            “Amá, kalma de’it ha’u-nia kolega barak sira sei lori ha’u fila sah.”

Sonia foti vestidu ne’ebé latan iha kama leten hatais daudaun, foti Mamá nia mina-morin kose ba isin, tekiteki mensajen badak ida tama. Nia foti telefone ne’ebé latan iha meza leten ho hamnasa mihis.

“Hein iha ne’ebá, ami bá tula agora.”

Bainhira lee tiha mensajen badak ne’e, lian hahusuk mosu derrepente, sé mak ne’e tansá iha ekran telefone la mosu naran maibé númeru telefone de’it. Parese Anita tan mensajen dahuluk mai husi nia. Iha nia laran nia komesa hanoin “dalaruma nia kartaun telefone laiha saldo karik tan ne’e nia uza ema seluk nia númeru.”

            “Amá, ha’u uza lae karteira  metan iha armáriu laran ne’e.”

            “Uza bá, haree orasida fila sedu.”

            “Di’ak’’

            “Ó, bá ho sé?” dehan nune’e hamriik daudaun iha odamatan oin.

            “Ho ha’u-nia kolega, sira iha dalan ona mai tula ha’u.”

Lakleur karreta ida apita daudaun iha uma oin. Sonia foti karteira  ne’ebé latan iha meza leten bensa Mamá nia liman hakat hakbesik ba karreta pajero ne’e. Karreta ne’e para iha uma oin maibé la hatún nia virdu. Sonia loke odamatan foti liman ba nia Mamá hodi dehan  

“Amá ami bá ona.”

Festa hahú daudaun maibé Sonia seidauk mosu iha ne’ebá. Ana lakohi huu lilin bainhira nia belun di’ak sira seidauk kompletu.  Ana fihir metimetin Anita hodi husu.

           

            “Ó  dehan ba nia ka lae?”

            “Ha’u dehan ona no koko telefone maibé nia la hi’it.”

Bainhira haree Ana hatudu oin-naburut. Alex ne’ebé kleur ona tau laran ba Sonia, bolu Anita hodi akompaña nia bá tula  Sonia iha uma. Bainhira Anita no Alex  to’o iha uma oin Aida hafodak bainhira rona Sonia seidauk to’o iha Ana nia uma.

            “Sé nia la bá iha ne’ebá. Entaun nia bá ne’ebé loos.”

            “Tia Aida, ami koko telefone ona maibé nia la hi’it.” 

            “Koko telefone took?” Aida hahú paniku.

Anita foti telefone see ba nia tilun, telefone lian daudaun maibé laiha ema ida mak hi’it. Ania hala'i husi kuartu laran, kaer hela Sonia telefone hodi dehan;

           

            “Bin Sonia nia telefone mak ne’e hela.”  

Hetok ida-ne’e halo Aida lahakmatek liután. Sé loos ma ohin mai tula nia oan-feto.

Iha fatin seluk karreta pajero ne’ebé ohin tula Sonia bá para iha área tasi-ibun. Sonia hahú deskonfia tan laiha ema ida mak iha fatin ne’ebé sira bá. Iha karreta laran bainhira Sonia husu kona-ba Ana nia festa sei halo iha ne’ebé. Mane morena ne’ebé tuur iha nia sorin ho hamnasa mihis dehan;

            “Festa iha tasi-ibun, ó kalma de’it lakleur ita to’o ona sah.”

            “Maun na’in-rua Ana bolu oinsá, tan ha’u nunka haree imi-nia oin.”

            “Ó, kalma de’it bainhira to’o mak ami hatudu loloos ami-nia oin ba ó.”

            “Ana, nia maun ga?”

            “Ó nonook de’it no lalika husu barak.”

“Maun, ita atu bá ne’ebé mak ne’e. tama fali bá du’ut laran ne’e. Pois fatin ne’e mós nakukun tan.”

Sonia komesa ta’uk no hakilar ho lian maka’as, mane-klosan ne’ebé tuur iha Sonia sorin kaer metin nia liman hodi dehan;

            “Ó, kalma oituan doben, ó hakilar to’o iha ne’ebé mós ema sei la rona.”

Sonia komesa ta’uk no buka telefone iha karteira laran maibé laiha. Mane klosan seluk ne’ebé lori karreta ne’e para derrepente no loke karreta nia odamatan hodi dada tun Sonia husi karreta laran. Mane morena, lian bokar ne’ebé tuur iha Sonia sorin ne’e dehan;

“Ha’u mak ohin hetan nia númeru telefone no nia uma ne’ebé ha’u mak uluk depois mak ó.” dehan nune’e no kaer metin Sonia liman.

“Loos ona ó mak uluk maibé keta kleur demais.”

Sonia nafatin hakilar karik iha ema ruma mak rona nia no mai ajuda nia. Mane morena ne’e kaer metin Sonia liman hodi dehan;

            “Hakilar ba to’o ó-nia lian maran mós sei laiha ema ida mak mai ajuda ó.”

“Ó, atu halo saida mai ha’u.” Dehan nune’e lori ain tebe daudaun mane morena ne’e nia liman.

“Bro, ó mai ita na’in-rua book dala ida de’it. Ha’u mesak de’it labele tan nia hanesan loos ular-oan ne’e.”

Sonia nafatin hakilar maibé laiha ema ida mak rona nia lian. Mane morena na’in-rua ne’e hamnasa bainhira haree Sonia koko hala'i no monu iha rai-henek leten.

“Ó  atu hala'i no hakilar to’o iha ne’ebé mós sé laiha ema ida mak rona ó.”

Lakleur mane lian boot ne’e duni no kaer kona Sonia. Nia dada Sonia nia fuuk hetok halo Sonia hakilar maka’as liután. Mane ida seluk kaer metin Sonia nia liman no ida seluk hasai obriga  roupa husi Sonia isin-lolon.

Sira hamnasa kontente bainhira haree Sonia nia isin-lolon lahó roupa. Sonia kontinua hakilar no tanis maibé mane morena na’in-rua halo an hanesan ema diuk no tabele tuir Sonia hanesan bibi-oan ne’ebé tabele tuir nia inan buka susu-been.

Fitun no fulan  sasin monok ba hahalok aat mane na’in-rua ne’e. Raan no moras maka’as iha Sonia nia isin-lolon halo nia laiha forsa hodi hamriik.

            “Agora hanu’usá, ita husik hela nia ne’e ga.”

            “Ita lori fali bá nia uma maibé ita hatún hela de’it nia iha dalan.”

“Loos ona maibé labele halo ema deskonfia, hein sidade hakmatek ona mak ita lori nia bá.

Sonia kontinua tanis maibé lahó lian. Matan-sulin neineik. Nia moe ho nia an, moe ho du’ut no ai-tahan sira-ne’ebé iha nia oin. Lakleur mane lian boot ne’e hakbesik ba nia no tuda roupa Sonia nia oin.

            “Hatais  tiha roupa ne’e. Ga ó hakarak toba molik de’it iha ne’e.”

            “Nu’usá, imi la oho de’it ona ha’u.”

            “Ami sei la oho ó  maibé ó mak sei oho an rasik.”

            “Animál hanesan imi la merese moris.”

Mane lian boot ne’e dada Sonia fuuk hodi dehan “ó, hili ami soe-hela ó iha ne’e ou ami tula ó bá hatún ó iha dalan tama ba ó-nia uma.”

Dehan nune’e dada orbiga Sonia bá karreta laran. Sonia koko atu hakilar maibé laiha forsa isin sente moras tan tuku no tebe ne’ebé nia simu husi mane moe laiha na’in-rua ne’e halo nia laiha kbiit hodi hamriik.

Anita deside la fila bá partisipa Ana nia aniversáriu no hili atu hamaluk  Aida. Tuku rua ona Sonia seidauk fila. Anita toba iha Sonia nia kuartu ho hamaluk husi Abia. Sonia nia alin daruak.  Aida hahú lahakmatek nia la’o bá-mai de’it iha varanda hodi hein nia oan-feto boot.

Tekiteki nia Sonia la’o hakbesik nia vistidu mutin ne’ebé ohin Sonia hatais nakonu ho raan. La’o mós atu monu salasala.  Aida hala'i lailais ba haku’ak nia oan-feto. Tanis mós rebenta iha minutu ne’e kedas. Aida labele imajina saida mak akontese ona ba nia oan. Ho matan-been Sonia dehan;

            “Amá, ha’u moe ho ha’u-nia an. Sira kolu obriga ha’u no baku ha’u hanesan animál.”

Aida haku’ak metin nia oan-feto boot no laiha forsa atu rona saida mak nia oan-feto sei konta.  Kalan ne’ebé Sonia labele haluha nia vida tomak mane moe laiha ne’e hadau nia virjen ho obriga. Sonia hirus ho fitun no fulan tansá sira nonook de’it bainhira ema hadau obriga buat ne’ebé folin liu iha nia an. Ho matan-been Aida hi’it Sonia tama ba uma-laran. Sonia hateke metimetin  Aida hodi dehan “Mamá, moras loos.”  Aida nonook no la hatene loos atu halo oinsá, so matan-been de’it mak bele dezeña nia sentimentu. (kontinua)

SAUDADES

La hatene domin ne’e mosu  iha ne’ebé no mai hodi bainhira.

Buat ne’ebé ha’u hatene sente falta bainhira ó laiha ha’u-nia sorin.

La hatene saida halo ha’u, iha minutu sira ne’ebé ha’u liu matan ne’e dook husi ó

Tilun ne’e la baruk atu rona ó-nia lian.
Ó-nia hamnasa halo fuan husi minutu ba minutu fekit maka’aas.

Bainhira ó la'o dook. Minutu sira ne’ebé ha’u liu sente laiha folin.

Ó hanesan magnétiku ne’ebé dada tomak ha’u-nia ksolok.

Iha minutu sira ó laiha ha’u-nia sorin, ha’u saudades ó.

Matan hateke beibeik ekran telefone hodi hein ó-nia telefonema.

Lalika kastigu ha’u ho sentimentu ne’e
Bainhira rona ó-nia lian fó hikas ksolok.

Ha’u moe atu dehan ida ne’e maibé domin ne’e moris ona iha ha’u fuan.

Díli, loron-1 fulan-Agustu tinan-2018

LA'ÓS Ó-NIA KULPA

Fuan ne’e hahú lahakmatek besik oras ida ona laiha sinál ema ida mak sai husi sala operasaun. Dezastre ne’ebé Abui hasoru loron rua liubá halo nia tenke tuur iha kadeira-roda ba tempu naruk. Acau kaer metin Abui nia liman hodi fó forsa ba Abui.

Abui fihir metimetin Acau nia oin ho matan-been dehan;

“Ha’u la hatene loos sé buat ruma mak akontese ba Agio, ita-nia moris ba oin oinsá  loos.”
“Ita reza de’it no fiar de’it katak Maromak sei la husik ita mesak.’’

Acau no Abia nia família hahú mai naba-naba. Família rua ne’e hahú deskute malu no hatudu oin-boot ba malu maibé ida-idak koko atu hakalma an no lakohi hakilar malu iha ospitál. Acau nia família fó sala beibeik ba Abui.

Acau, oan mane mesak husi dona Ana no Señór Lucio. Relasaun domin entre Abui no Acau bele dehan la liuhusi dalan ne’ebé fasil. Acau nia inan-aman husi inisiu la simu Abui nia prezensa tenke simu realidade katak sira-nia oan-mane hadomi tebes Abui.

Acau mós ameasa nia inan-aman bainhira la hatán nia kaben ho Abui mak nia sei hala'i sai husi uma. Tan lakohi lakon oan mane mesak ne’e Acau nia inan-aman mós halo tuir nia. Tinan lima dahuluk hafoin harii uma-kain, Abui ho Acau seidauk iha oan. Família husi Acau komesa ko’alia barabarak, balu dehan;

“Lakohi rona saida inan-aman ko’alia ne’e mak hanesan, kaben kleur ona oan laiha hela de’it ne’e, feto mak la ko’us hanesan ne’e di’ak liu soe tiha de’it.”

Biar nune’e Abui no Acau la lakon esperensa kontinua buka meius oinoin hodi halo tratamentu ba saúde no nafatin iha fiar ida sedu ou tarde iha loron ida sira mós sei iha oan. Tama ba tinan 6 Abui komesa hatudu sinál isin-rua. Acau nia família simu novidades ne’e ho kontente.

Família hahú loke an simu Abui nia prezensa no komesa ko’alia mamar hasoru Abui. Ida ne’e halo Abui kontente tebes tratamentu ne’ebé nia hetan husi banin mane no banin feto hahú di’ak, saida de’it mak Abui hakarak sira halo tuir.

To’o bainhira Agio moris, nia lori esperansa foun ba Abui no Acau. Nu’udar feto Abui sente perfeitu tebes bele sente oinsá isin-rua no hahoris.

Iha loron rua liubá, ksolok hotu ne’ebé nakonu iha família ki’ik ne’e mout hamutuk ho dezastre ne’ebé akontese ba Abui no Agio. Tuku sanulu liu daudaun karosa ne’ebé baibain lori modo tama sai bairru la liu iha uma oin.

Abui hahú prekupa modo meiudia nian. Besik tuku sanulu resin  ida hahán seidauk prontu iha meza leten tan ne’e Abui deside ba hola modo ne’ebé ema fa’an iha lurón boot. Sira tenke la’o metrus atus tolu hodi to’o iha Baraka ne’ebé fa’an modo fresku besik iha lurón ninin.

Bainhira Abui no Agio atu hakat bá lurón sorin karreta Pajero ida hala'i mai ho velosidade aas xoke Abui no Agio. Ema ne’ebé xoke ne’e mós hala'i lakon tiha, komunidade sira ne’ebé haree akontesementu ne’e koko atu duni maibé la konsege kaer toman autór.

Dezastre ne’e hanesan mehi aat ida ba Abui no Acau, labarik ne’ebé mak sira hein tempu naruk tenke tama iha sala operasaun. Liutiha minutu balu Doutór ida sai husi sala operasaun hodi dehan;

“Deskulpa, rezultadu mak ida-ne’e ami esforsu ona tuir ami-nia kbiit maibé Maromak nia planu ita ema la hatene.’’

Abui hakuak metimetin Acau ho fuan todan simu realidade.

 “Tansá ita fó nia mai, sé ita foti nia sedu husi ami-nia leet.”

Abui fó sala beibeik ba nia an, sé loron ne’e nia la lori Agio bá hola modo ida-ne’e sei la akontese no oras ne’ebé nia sei hamutuk ho Agio sei haree no rona Agio nia lian. Acau nia família kontinua fó sala ba Abui no julga tuir sira nia hakarak.

Inan ida ne’ebé mak la fuan kanek bainhira lakon oan ne’ebé nia hadomi. Nia mós lakohi fó kulpa ba ema ne’ebé mak xoke tan ne’e planu Maromak nian. Ema ida-idak ho nia dalan moris rasik biar nune’e la hakuran nia fiar ba Maromak no nafatin ho fiar ida katak ohin na’i foti ida, sedu ou tarde sei fó fali hikas.

"ksolok ba sira-ne’ebé laran-luak, basá sira sei hetan laran-luak
-Mateus, 5-7"

Ai-mutin, loron-31 fulan-Jullu tinan-2018

KUCH-KUCH HOTA HAI

Angeli ne'e de'it, keta provoka hamnasa ba, kleur loos ona "hahahahaha..."
=====================

Hafoin tinan-sanulu resin lima hasoru hikas ha'u-nia belun Pre-Sekudária ida iha Timor Plaza, husi dook nia hamnasa bainhira haree hetan ha'u.

Ha'u foti liman no hamnasa hasoru nia. Ha'u la imajina hafoin tinan naruk bele hasoru hikas nia, kakutak ne'e tenke servisu maka'as hodi hanoin nia naran.

K : Hai, kleur loos ona la hasoru malu, mai ho sé.??

H : mai mesak. Beee... ita fali.

K : Ha'u mai ho ha'u-nia oan feto buka nia sasán  eskola nian.

H : entaun di'ak, ha'u mós atu tesik ba haree sasán iha sorin lae.

K : hein lai, par ansi ida ita foin hasoru malu dadalia oituan lai labele ga.?

H : ó-nia oan tinan hira ona.?

K : lima nia foin mak tama eskola infantil. Bee.. ó-nia fali na'in hira ona.

H : seidauk iha.

K : ó-nia jeitu sei nafatin, hamnasadór. Husi ki'ik to'o fali agora ó mak nafatin hela de'it la aumenta aas, maibé buat ida mak la muda husi ó nafatin bermanek hanesan uluk.

Hahahahaha.....

H : sé mak dehan ha'u bermanek.

K : ó hanoin ha'u haluha ona ga.? Be sé fali mak uluk gosta uza bandolete hena, fuuk tesi badak hanesan Angeli pois gosta ransu de'it ho mane, ne'e sé fali ba.

H : la'ós ha'u ida karik.

K : ó hanoin ha'u haluha ona karik. Angeli iha ita nia eskola ne'e kal na'in-hira fali ona..

H : heisa, ha'u hanesan koko ó de'it afinál ó-nia memoria se di'ak.

K : bermanek, ó-nia kolega mane sira baibain imi dada malu ba halimar basket iha madre sira-nia fatin ne'e iha hotu ne'ebé.??

H : balu iha ne'e dalaruma ami hasoru malu hela, restu  bá buka moris iha ema-nia rai.
Tekiteki labarik feto ki'ik ne'ebé hamriik iha nia sorin hahú hatudu oin-buis...

"Amá ita bá ona."

K : labarik la di'ak liu, ita atu konta istória ida mak nia ansi an ona atu fila.

H : entaun loos ona, ha'u mós se tesik ba sorin lae. Kontente tebes hasoru malu ho ó, ó-nia oan bonita loos.

Bainhira foin fila kotuk no hakat tama ba loja laran. Ho kontente nia bolu husi kotuk.

K : Anjeli, ó haluha ona ha'u-nia naran karik. Hanesan ha'u mós hotu.

H : loos ona... depois hasoru malu fali ha'u bolu fali ó Tina...

Kwkwkwkw....
Ita kal kuch-kuch Hota Hai loossss....

La’ós Siumé Maibé Prinsípiu

Ania ho Ajo moris hamutuk iha tempu naruk nia laran nakonu ho domin. Iha oan na’in-rua Alex ne’ebé foin halo-tinan tolu no Aida tinan lima. Ania barakliu pasa tempu iha uma hamutuk ho nia oan na’in-rua.

Ajo ne’ebé servisu iha Ajensia Internasional balu, dala barak la’o beibeik ba rai-li’ur no husik hela nia kaben ho nia oan sira iha uma. Bainhira ita tempu férias Ajo sempre buka tempu hodi pasa ho nia família ki’ik ne’e.

Semana tolu Ajo halo nia vizita servisu iha rai-li’ur hafoin fila hikas, nia husu atu lisensa semana ida hodi hamutuk ho oan no nia kaben. Ajo la dehan ba nia kaben kona-ba novidades ksolok ne’e. Hanesan bainbain Ania hadeer sedu prepara matabixu ba Ajo ho nia oan sira.

Teki-teki Ania nia telefone lian. Ania ne’ebé akompaña daudaun Ajo matabixu iha meza han, bainhira haree ba ekrán telefone ho oin hafodak haksubar an iha dapur hodi simu telefone ne’e. Ajo tuur iha meza han hodi fihir de’it Ania nia jestu.

Ajo nakonu ho dúvida sé mak  telefone no tansá Ania tenke hadook an husi nia hodi hatán telefone ne’e. Ania nia hahalok ne’e halo Ajo hetok deskonfia liután hafoin semana ida liubá nia alin ikun Ana, manda fotografia ida ba nia liuhusi via Facebook.

Bainhira Ania tama ba kuartu laran, Ajo dadalia ho nia subriña Sonia ne’ebé mai hamaluk Ania, Alex no Aida bainhira nia laiha uma.

            “Tiu, fila ona ne’e orasida lokraik ha’u fila ona bá uma.”

            “ Bainhira tiu laiha uma, tia haree ó di’ak ka lae?”

“Tia haree ha’u di’ak loos no hola mós roupa no telefone foun mai ha’u.” ko’alia nune’e liman hatudu daudaun ba telefone foun ne’ebé Ania fó ba Sonia.

“Ó, mak di’ak fali. Ó mak hili nia modelu ga, ó-nia tia mak hili?”

“Tia mak hili, maibé semana rua nia laran ne’e tia sai hela de’it no fila kalan. Bainhira ha’u husu tia hatán de’it bá buka ha’u-nia telefone.’’

Rona tiha ida-ne’e Ajo, hi’it bikan ne’ebé uza han bá tau iha dapur no dada tolla iha tali hakat daudaun ba hariis-fatin. Ania haree husi kuartu laran Ajo tama daudaun ba hariis-fatin. Nia loke odamatan armáriu hili daudaun Ajo nia kamizola hodi hatais iha loron ne’e.

Bainhira sai husi hariis-fatin mai Ajo ho hamnasa mihis hakarak dehan ba Ania katak nia husu ona lisensa ba semana ida nian maibé hafoin rona saida mak Sonia dehan, Ajo deside nonook no buka tuir sah atividade Ania halo iha li’ur bainhira nia laiha uma.

            “Doben, roupa ha’u estrika ona.’’

            “Obrigada doben, estrika ona ha’u-nia roupa. Baibain ó la estrika ha’u-nia roupa.’’

            “Sala ga, sei ha’u estrika ó-nia roupa.”

“Lae, sente komik de’it.’’

Ho hamnasa Ania ko’us daudaun Alex hodi dehan “haree troka ona ba, ha’u fó han Alex lae.”

Bainhira troka hotu. Ajo foti xave karreta ne’ebé latan iha armáriu leten la’o  sai husi uma nein dehan hela liafuan ruma ba Ania. Loron ne’e Ajo la bá servisu maibé nia para hela iha lurón boot hodi hafuhu tuir de’it Ania, nia sai husi uma ka lae. Hein to’o meiudia Ania la sai husi uma.

Iha oras han meiudia nian Ajo deside fila bá han iha uma. Ania nia telefone lian maibé nia iha hela hariis-fatin. Ajo hakbesik ba hodi buka tuir sé mak haruka mensajen mai ne’e. Ajo hafodak bainhira lee mensajen ne’ebé tama mai ne’e hodi dehan;

            “Doben, ha’u hein hela ó iha fatin baibain, ó la mai ga?”

Mensajen husi númeru telefone ne’ebé Ania la tau naran. Ajo lakohi husu tuir Ania kona-ba mensajen ne’e bainhira lee tiha nia mensajen ne’e, Ajo foti telefone ba Aida hodi haree video Upin no Ipin ne’ebé rai iha telemovel ne’e nia laran. Ajo halo hanesan ne’e atu Ania labele deskonfia katak nia mak lee mensajen ne’e maibé Ana mak loke no Ania mós sei la deskonfia tan Aida seidauk koñese letra.

Bainhira han hotu Ajo deside la bá  hikas servisu. Sonia hakbesik ba nia hodi dehan;

            “Tiu, orasida bá servisu ha’u tuir bá tun iha uma.’’

“Ó, halimar tan iha ne’e, aban tiu sei bá munisipiu, iha servisu balu ne’ebé presiza halo. Tiu sei ba loron ida ka rua iha ne’ebá, bainhira tiu fila mai mak ó fila, ó iha ne’e halimar lai ho ó-nia alin sira.”

“Foin mai de’it atu bá fali tan ona ne’e?” Ania hatán ho oin-naburut.

“Aban dadeer mak aranka, agora ha’u deskansa lai iha uma. Sonia bá rai fali ó-nia pasta ne’e orasida mak ha’u telefone fó hateten ó-nia Mamá.”

Sonia hi’it daudaun nia pasta lori bá rai iha kuartu laran. Ajo halo finje tama bá kuartu laran arruma roupa tau ba pasta laran. Bainhira haree Ania, nia dehan;

“Lokraik ne’e ha’u la bá servisu, aban ami aranka sedu de’it ne’ebé ha’u hakarak deskansa no halimar ho labarik sira iha uma.’’

Ania nia telefone lian beibeik maibé nia la hi’it. Ho hamnasa mihis Ajo dehan

 “Ó-nia telefone lian ne’e, nu’usá la hi’it.’’

“La hatene sé mak telefone mai ne’e númeru foun.’’

“Ó lakohi simu husik ha’u mak hatán.’’

“Doben, ha’u karega telefone lai nia pila mós hotu ona.’’ Dehan nune’e no hakat lailais tama bá dapur laran.

Bainhira manu kokorek, Ajo mós hariis no prepara ona nia pasta tau iha karreta laran. Ania hadeer sedu mós hodi prepara matabixu. Ajo rai metin dúvida hotu no lakohi rona saida mak nia feto sira dehan kona-ba Ania ne’ebé sira kaer toman la’o ho mane seluk.

Ajo fiar-metin ba domin ne’ebé sira kuda hodi forma família ki’ik ne’e.Tan ne’e nia lakohi rona saida mak ema dehan, bainhira nia la kaer rasik ho nia liman.

            “Haree didi’ak labarik sira.”

            “Matabixu lai. Ha’u prepara ona ne’e.’’

            “Di’ak hela bá mak matabixu iha dalan.”

Bainhira to’o iha dalan klaran Ajo telefone nia belun di’ak ida hodi troka karreta nune’e Ania labele deskonfia katak Ajo hafuhu tuir hela nia. Karreta vidru metan halo Ania la hatene katak Ajo mak para hela iha uma oin.

Tuku sia, Ania hatais moos sai husi uma, Sonia hamaus daudaun Alex ne’ebé tanis tuir Ania. Ania nafatin la’o no husik hela Alex mesak iha uma ho Sonia. La kleur mane-klosan ida para motór iha uma oin. Ho hamnasa Ania simu kapasete ne’ebé mane-klosan ne’e fó ba nia.

Husi karreta laran Ajo buka tuir sé mak mane-klosan ne’e maibé nia la koñese. Ajo hala'i tuir motór ne’e to’o iha lurón boot. Ania ne’ebé ohin tuur dook hahú hakbesik an no hakuak mane-klosan ne’e.

Ajo nia fuan sente atu nakfera de’it ona, sentimentu hirus, siume kahur malu. Ania ho mane-klosan ne’e para iha loza boot ida iha área Comoro. Tun husi motór leten kaer liman metin hanesan loos foin-sa’e sira-ne’ebé foin tuir malu no nakonu ho domin.

Anin ho mane-klosan ne’e tama sai loja, hafoin sira tama iha restorante ida. Tuur hateke oin ba malu no mane-oan ne’e kaer metin Ania liman la husik. Ajo ne’ebé dezde ohin la’o tuir sira na’in rua sente labele kontrola ona an no ba hasé kedas sira na’in-rua.

Ania hafodak hodi husik mane-klosan ne’e nia liman, ho hirus Ajo husu;

            “Sé mak ne’e?”

            “Doben, rona lai.”

“Ó hanesan ne’e bainhira ha’u laiha uma ó la’o ho mane seluk. Afinál saida mak ha’u-nia feto sira dehan ne’e loos.”

Bainhira deskute malu ne’e hahú maka’as mane-klosan ne’e la’o husik hela Ania no Ajo. Ho hamnasa mihis Ajo dehan;

            “Ohin, ó mai ho sé no fila mós ho nia. Ha’u bá uluk ona uma no hein ó iha ne’ebá.”

Ajo fila uma ho fuan dodok no nia la imajina. Inan husi nia oan sira bele halo hahalok hanesan ne’e. “Ha’u la hirus ou siume maibé ha’u triste ó estraga ona fiar ne’ebé ha’u fó no kontra ona prinsípiu ne’ebé ita forma bainhira harii uma-kain ne’e.”

Dili, loron-14 fulan-Jullu tinan-2018

KALAN

Anin huu neineik
Tuur iha laletek hateke husi dook
Furak hirak iha lalehan lakan piska-piska
Fó netik roman ba fuan
Hakmatek sasin mehi iha nakukun
Fitun tatoli hemi ne'e
Fiar de'it bainhira kalan remata
Mehi hotu sei sai realidade iha loron aban.

Díli, loron-22 fulan-Juñu tinan-2018

HA'U PRESIZA TULUN LA'ÓS DISKRIMINASAUN

Anin huu ai-tahan bidu iha fatin. Agio, Abia no Aida toba-dukur di’ak iha meiudia boot. Oras ida ona ha’u iha fatin ne’e maibé la haree hetan Anato. Fuan ne’e hahú lahakmatek, ha’u hakat  hakbesik Sonia ne’ebé fase namanas hela bikan iha dapur laran hodi husu;

 ‘Anato iha ne’ebé?’
‘Ohin nia halimar hela ho nia kolega sira iha ne’e.’
‘Ha’u husu agora daudaun nia iha ne’ebé?’
‘La hatene, nia la dehan atu bá ne’ebé.’
‘Buka lailais nia, labarik bui-feto hanesan ne’e ó husik nia la’o sai livre loos. Ó la moe ga viziñu sira hamnasa nia.’

Sonia husik hela bikan sai bá buka daudaun Anato, fuan ne’e hetok lahakmatek liután bainhira Sonia mai dehan;

 ‘Ha’u, la hetan nia.’
‘Labarik ne’e mai nia mate kedas ha’u.’
‘Ó, nu’usá gosta si’ak hela de’it nia.’  Hatán ho lian maka’as.
‘Ó, lalika defende demais nia, ó halo hanesan ne’e mak iha fatin nia halo an mamar hanesan feto.’

Nein liafuan ida mak sai husi ha’u-nia ibun, hamoris daudaun motór buka Anato to’o lurón boot. Tekiteki haree hetan Anato nia kolega ne’ebé baibain sira halimar hamutuk, hakbesik ba nia hodi husu;

 ‘Aje, ó hatán Anato ga.?’
‘Tiu, ohin ha’u haree nia hi’it karón la’o bá kraik’ dehan nune’e liman hatudu ba lurón bá tasi-ibun.

Tasi fó hanoin fali mai ha’u kona-ba mehi aat hodi kalan, ha’u haree Anato hamriik iha tasi-ibun anin-boot bainhira ha’u bolu nia fihir ha’u ho oin boot hodi dehan;

 ‘Imi la hadomi ha’u, ha’u bá ona no lalika buka ha’u.’

Dehan nune’e no la’o daudaun ba tasi laran. Bainhira ha’u koko atu salva nia. Halai lailais bá tasi-ibun  hodi bolu nia naran, Sonia fanun ha’u  no hateke metimetin ha’u-nia oin hodi husu;

 ‘Ó, nu’usá kalan-boot hakilar mesamesak.’

Dadeer ne’e molok atu bá servisu ha’u dehan ba nia atu halimar iha uma-laran no labele badiu. Oras ida nia laran buka nia iha tasi-ibun maibé la hetan. Fatin ne’e mamuk laiha ema ida mak la’o bá-mai tan anin-boot.

Fila no hakat bá tuur kedas iha ai katapa hun. Hanoin ne’e ba hela de’it mehi hodi kalan. Anato ha’u-nia oan mane daruak. Bainhira haree husi fíziku nia lahanesan ho Agio, isin lotuk, gosta hadi’a an hanesan feto, la gosta fo’er, gosta ajuda nia Mamá te’in no nia hahalok mós hanesan labarik-feto.

Jestu ida-ne’e halo ha’u hirus, bainhira ema dehan nia panleiru. Dalaruma ha’u hirus no bandu nia labele ransu ho labarik-feto sira no uza mós violénsia hodi ameasa nia. Maibé ida-ne’e la muda buat ida.

Bainhira ha’u laiha uma no nia halimar ho nia alin-feto na’in-rua no hatais sira nia vestidu. Ha’u-nia tilun sente resik ho viziñu nia ibun, iha ema balu gosta nia hahalok maibé barak mak lae. Sira balu sempre dehan;

 ‘Inan-aman sira uluk halo sala ruma karik ne’e mak oan sai tiha hanesan ne’e.’

Bainhira ha’u tuur iha kadeira ai ne’ebé hahú tuan hateke ba relójiu hatudu tuku haat, oras tolu hein maibé nia la mosu mai. Tekiteki hanesan buat ida obriga ha’u atu kontinua bá buka nia iha tasi-ibun. Lokraik ne’e anin la boot ona hanesan ohin meiudia.

Ema lubuk iha ona tasi-ibun ho oin paniku, joven balu ne’ebé hatene nani halai daudaun tama ba tasi laran.  Fuan ne’e hahú lahakmatek buat ruma atu akontese mai ha’u-nia família no hanoin ne’e ba kedas Anato. 

 ‘Joven ida ohin mout ne’e, ema hetan ona.’

Halai lailais bá tasi-ibun hodi haree sé mak ne’e. Bainhira hakbesik ba ha’u haree Anato. Ema hatoba hela iha rai-henek leten, iis laiha ona. Hakuak nia metimetin hodi dehan;

 ‘Ha’u-nia oan mak ne’e.’

Joven lubuk ida ajuda ha’u lori nia mate isin to’o ba uma. Bainhira to’o iha uma Sonia tanis hasoru no hakuak metimetin Anato nia isin-mate hodi dehan;

‘Ó mak halo nia hanesan ne’e. Hodi kalan nia dehan ba ha’u, Mamá, Papa ne’e la hadomi ha’u karik tan ne’e mak nia gosta baku hela de’it ha’u, to’o tempu ida ha’u bá ha’u lakohi fila ona.’

Fuan ne’e sente mamuk bele hanu’usá mós nia nafatin ha’u-nia oan. Biar nia diferente husi Agio no nia hahalok hanesan feto la siknifika katak ha’u la hadomi nia. Bainhira lakon nia ha’u foin mak arrepende ba hahalok no tratamentu durante ne’e.

Dala wain ha’u uza violénsia no liafuan kro’at ho intensaun oinsá mak bele muda nia hahalok hetok ida-ne’e halo nia fuan kanek no sente ida-ne’e hanesan diskriminasaun ida ba nia an.

Bainhira ha’u arrepende buat hotu liu ona, nia isin-lolon la hamutuk ona ho ha’u, maibé nia memória no hahalok di’ak hotu sei metin iha memória.

-‘Sekarik ha’u bele hili, ha’u mós hakarak moris normál hanesan mane maluk sira seluk maibé lai, hahalok feto nia domina iha ha’u-nia isin-lolon. Diskriminasaun ne’ebé ha’u simu iha uma-laran halo ha’u lakon esperansa. Oinsá mak komunidade bele simu ha’u-nia prezensa sé família rasik la fó apoiu ha’u. Diskriminasaun ne’e para ho ha’u labele hada’et tan ba ema seluk. -

Díli, loron-18 fulan-Juñu tinan-2018