HUSI KALEN AAT, HETAN ROUPA NATÁL

foto kredit Google

Kalohan nakukun hamout loro-matan iha lokraik ne’e, iha lurón Kolmera ema lubun ida ne’ebé tuur iha lona okos aruma namanas roupa sira ne’ebé latan iha hadak leten. 

Ha’u hamriik iha ema lubun nia klaran, hulan daudaun karón mamuk iha kabaas, hamutuk ho ha’u nia belun sira halai hasesuk malu ba lata mamuk ne’ebé ema soe iha lurón ninin.

Bainhira iha loja oin ha’u haree ema lobun la’o tama ba loja laran no sai mai kaer plástiku ho oin hamnasa, ha’u hamriik hodi tanat tuir, Aleixo baku ha’u nia kotuk hodi dehan;

“Azito, ita fila ona, udan atu mai ona ne’e.”

“Di’ak, maibé ha’u nia karón seidauk nakonu ne’e”.

“Udan para mak ita mai fali, ita bá hili iha tasi ibun de’it tan iha ne’ebá lata barak mak bee lori ba butuk iha tasi ibun” ko’alia mai ho oin hamnasa no liman hiit daudaun karón hasaan iha nia kabaas.

Ha’u halai tuir Aleixo no hakuak nia, ami la’o ho hamnasa to’o iha cruzamentu ami mós fahe malu ida-idak fila bá nia uma no promete sei hasoru malu fali iha lokraik ne’e iha tasi ibun. Bainhira to’o iha uma Mamá prepara hela hahán iha meza leten hodi dehan;

“Azito haree fase liman no foti hahán iha meza leten ne’e han ona” ha'u mós halai lailais ba hariis fase liman no hakat mai meza han ho oin hamnasa.

Husi dook ha’u rona Apá mear husi kuartu laran “Ama, Apá nia moras ne’e seidauk di’ak de’it, nu’usá ita la lori ba ospitál de’it ona.”

“Ó, nia aman lakohi lori bá ospitál, sé mak ba hein nia iha ne’ebá. Imi mós tenke ba eskola, sé Ama la ba fa’an modo iha merkadu ita atu hetan osan husi ne’ebé?” ko’alia nune’e hakat sai daudaun ho nia bote.

“Haree han ona no hein ó nia aman no alin sira, Ama bá lailais merkadu lokraik mak fila.”

Ha’u suru etu hakat bá tuur iha papa nia sorin hodi husu; “Apá sente moras ga! Ida ne’ebé mak moras?” husu ho oin mean, udan mós mai daudaun. Ani no Sonia toba dukur iha papa nia sorin, lokraik ne’e udan boot tebes. Bee nalihun tan bee dalan ne’ebé hadi'a iha lurón ninian hahú kloot ba beibeik fo’er sira metin iha kanu laran no bee la halai tuir nia fatin, ha’u hanesan tiha ema bulak iha lokraik ne’e halai bá-mai foti ai-sar dasa uma laran maibé bee ne’e hetok aumenta tan no fo’er sira namlele iha bee leten.

Liu tiha oras balu udan mós para, Aleixo ho nia karón hamriik iha uma oin hodi bolu;

“Azitooo…. Ita bá ka lae?”

“Ha'u la bá tan ha’u nia Ama bá tiha merkadu. Apá mós moras hela ha’u labele husik sira na’in-tolu mesak iha uma”.

“Nu’usá mak bee nalihun loos iha uma laran ne’e” Aleixo hatán mai ho oin hafodak bainhira hakat tama uma laran.

“Ami nia uma iha fatin kle’an tanba ne’e bee halai hotu mai iha ne’e” hatán ba nia ho oin triste.

“Loos ona aban mak ita bá tasi-ibun de’it, lokraik ne’e ha’u sei bolu ita nia kolega sira mai ajuda ó no ita hahú ho hamoos bee dalan atu foer labele metin tan iha kanu koak”.

Liu tiha minutu balu, Aleixo ho ha’u nia belun sira seluk mós mai, ida-idak mai ho ai-sar no kanuru ra’ut fo’er, ami hahú hamoos husi uma laran hafoin sai bá li’ur, Papa, Ani no Sonia nafatin toba iha kama leten tan ha’u belun sira la hatán tun bá rai. Bainhira remata ami muda fali ba li’ur, fo’er kahur hamutuk ho tahu nurak. Ami hanesan tiha fahi iha sidade laran, Isin sira makerek tun sae ho tahu. Asiku murmura bainhira haree fo’er namlele iha bee leten ho hirus nia dehan;

“Ita ne’e hanesan tiha nehek iha ema riku nia leet, sira hiit sira-nia uma halo aas tiha pasiénsia hakarak lakohi bee tenke halai mai fatin sira ne’ebé mak kle’an.”

Aleixo basa nia kabaas hodi dehan “ita lalika fó sala de’it ba ema riku sira, dala barak ita rasik mós laiha konxiénsia la soe fo’er iha nia fatin, han iha ne’e soe iha ne’e hamriik la’o bá daudaun, se ema hotu nafatin ho hahalok ida hanesan ne’e tinan ba tinan bee sei nafatin tama ita nia uma.”

Anato ho hamnasa tuda tahu ba Aleixo no Asiku nia kabun hodi dehan “loos duni”

Lokraik ne’e ami duni malu iha tahu laran hanesan karau timor, to’o udan para ida-idak fila ba uma. Kalan mós mai daudaun Mamá fila ho bayaun futun haat iha plástiku laran. Kalan ne’e ami tuur iha nakukun laran tan eletrisidade sirkuitu iha fatin balu.

Ajuda Mamá ha’u hamoos modo tahan iha lafatik laran, Sonia tanis iha hadak leten hodi dehan;

“Ama, natál besik ona ne’e, ami nia roupa foun seidauk hola ga?, Abia horseik hatudu nia roupa foun mai ha’u ne’ebé nia Mamá hola iha Timor Plaza.”

“Nu’usá mak natál tenke iha roupa foun, la haree ga ó nia aman mós agora moras hela de’it, osan hira mak selu imi nia eskola, hira mak ita hodi han no hira mak ita atu gasta ba presiza loroloron nian” Mamá hatán ho lian hirus.

Sonia nafatin tanis, karik ho idade ne’ebé sei ki’ik susar ba nia atu komprende sah situasaun mak oras ne’e ami hasoru, bainhira han hotu ha’u hakat ba tuur iha uma kotuk hateke ba lata ne’ebé enxe iha karón laran, ha’u halo promesas ba ha’u nia an “Ha’u tenke badinas halibur lata mamuk hodi hola netik prezente ba ha’u nia alin na’in-rua, tansá mak buat hotu tenke hein ba Mamá, se nia mak moras tan sé loos mak sei tulun ami.”

Ha’u tuur ho matan-been haree Papa ne’ebé moras latan iha kama leten, inan ne’ebé loron kalan tenke hadeer sedu ba buka moris iha merkadu. Karik ha’u iha osan, ha’u mós hakarak moris di’ak hanesan ho ema seluk, sosa roupa foun, tara lampu lakan piska-piska ho kór oin-oin iha uma oin, hanesan saida mak ha’u nia viziñu sira halo daudaun ne’e.

Bainhira manu aman kokoreek ha’u hadeer ona ajuda Mamá aruma uma laran, te’in meiudia nian antes Mamá ba merkadu, dadeer-san nakukun manu inan sei loot nia tolun iha knuk Mamá sai ona bá merkadu. Iha tempu hanesan ha’u mós sai ho ha’u nia karón mamuk tan promesas ne’ebé ha’u halo, ha’u sei badinas buka osan hola netik prezente natál nia ba alin na’in-rua.

Ho sinelus ne’ebé hahú mihis iha ain, ha’u hakat tuir lurón hasaan karón iha kabaas ke’e tuir fo’er ne’ebé butuk iha lurón ninin, ha’u hakbesik ba fo’er fatin ne’ebé besik loja ninin, iha ne’ebá ha’u hetan lata mamuk barak maibé dadeer ne’e mós hanesan sorte aat ba ha’u, ha’u foin mak ke’e tuir fo’er hirak ne’e asu aman metan ida halai sai husi portaun china uma mai tata kedas ha’u nia ain, ha’u foti karón baku ba nia ulun no nia mós ta’uk la hakbesik ha’u. Biar moras ha’u nafatin keker fo’er ne’e hodi buka lata mamuk.

Bainhira loro-matan sai husi lorosa’e ha’u mós fila uma ho oin hamansa tan karón rua nakonu ona, espera hodi hetan osan nakloke luan “fila agora ha’u tenke tuku lata sira ne’e pois tau iha karón hodi hein ema ne’ebé dudu karosa hodi hola kalen aat liu karik fó ba nia tetu”

Loro-matan mós sai daudaun ha’u tuur iha oin hodi hein tiu ne’ebé baibain mai tetu latan ne’e, tuku sanulu mós liu daudaun nia la mosu mai, ha’u nafatin tuur hodi hein. Lakleur ha’u rona husi dook lian ne’ebé la foun iha ha’u nia tilun bolu mai hodi dehan “kalen-kalen” ha’u halai hasoru ho oin kontente, bainhira haree hetan ha’u nia dehan;

“Lori ó nia kalen mai ha’u tetu”

“Tiu ha’u nia kalen la barak karón haat de’it” ko’alia nune’e no lalin karón ne’e fó ba nia hodi tetu.

“Ano, karón haat ne’e ó hetan kilo rua nulu resin lima”

“tiu hanesan ne’e baku ba osan ha’u sei hetan hira”

“Kilo ida ó sei hetan sentavus limanulu, sei kilo rua nulu resin lima ha’u sei selu ó dolar sanulu resin rua sentavus limanulu”

Ha’u simu osan ne’e ho oin kontente, roupa foun ka laiha duni ona. Meiudia mós mai daudaun ha’u prepara hahán ba Papa no alin na’in-rua hodi dehan “orsida lokraik ha’u sei sai lai, ha’u ba lailais de’it lakleur, imi na’in-rua haree Papa.”

Ha’u bá hola roupa iha Kolmera de’it, ha’u hanoin iha laran. Iha dalan ha’u komesa hanoin ona sah roupa mak ha’u sei sosa ba alin na’in-rua. Ha’u to’o iha loja oin haree hetan vistidu kór mutin ho modelu ne’ebé kapás tebetebes, se Sonia hatais ida ne’e nia sei hanesan anju ida iha kalan natál. Kuandu ha’u hakat hakbesik ba mana ne’ebé hein loja ne’e dehan “vestidu mutin ne’e ho folin dolar haat nulu.” Husi sikun ba sikun loja iha Kolmera ha’u tama hotu laiha roupa ida mak folin baratu hotu-hotu mesak karun de’it.

Ha’u tuur iha loja ninin dada iis naruk, agora hanu’usá osan la to’o ne’e, Mamá hodikalan dehan ona nia laiha osan. Ha’u hanoin ona kona-ba roupa obralan ne’ebé ema fa’an iha merkadu karik osan ne’e to’o hodi hola vistidu ba Sonia no kamiza ba Ani, sorte wain osan ne’e to’o resin tan, ha’u hola mós kamiza liman naruk ba Papa, biar la’ós roupa foun maibé nia foun no iha valór ne’ebé boot tebes ba hau no kosar-been durante ne’e selu ho roupa uzadu.

La sente kalan natál mós mai daudaun, ema komesa fa’an katupa tahan iha lurón, husi uma sori-sorin hahán morin oin-oin “hahán sira ne’e morin loos” maibé iha ami nia uma ahi matan mate hela, dadeer ne’e Mamá ba tiha merkadu no hanesan baibain sei fila kalan, tuku neen liu ona Mamá seidauk mosu mai. Sonia tuur murón iha hadak leten hodi dehan;

“Abia, nia Ama ohin hola modo oin-oin de’it, Abia nia sapatu mós gaya loos” ko’alia mai ho oin naburut.

Ha’u nonook no la hatán buat ida bá nia, ha’u mós dehan kona-ba obralan ne’ebé ha’u hola ne’e, tan ne’e hanesan prezente natál ne’ebé ha’u sei fó ba nia iha kalan natál. Lakleur Mamá mós mosu mai ho kankung futun lima iha plástiku laran. Abia husi dook dehan ba Mamá

“Ama, lori saida, ama la hola na’an ga?, ha’u nia roupa foun laiha ga?” ko’alia nune’e no liman hadau daudaun plástiku ne’ebé maka lori ne’e.

“Agora ita osan laiha, maibé tinan foun Mamá promote sei hola roupa foun no ita sei han na’an.”

Sonia nafatin tanis, mais Ani lae karik sei ki’ik no seidauk komprende didi'ak saida mak sinifikadu husi natál ne’e rasik, kalan ne’e tan udan laiha ema ida entre ami mak ba misa. Mamá hakat tama dapur laran hanesan baibain nia te’in ba ami, iha kalan ne’e ha’u haree Mamá hamoos modo ho matan-been, ha’u hakat tuir bá Mamá no tuir iha nia sorin hodi dehan;

“Mamá nu’usá tanis?” husu ho oin triste.

“Deskulpa natál tinan ida ne’e Mamá no Papa labele halo buat di’ak ruma ba imi na’in-‘tolu, Mamá só bele hola mak kankung de’it ba imi” ko’alia nune’e no liman hamoos nafatin modo.

“Laiha buat ida Mamá ne’e mós di’ak ona bá ami duké han etu maran” ko’alia nune’e no hakuak Mamá no hamoos nia matan-been.

Sorte di’ak mós iha kalan ne’e la udan boot, ami mós bele simu natál ho hakmatek lae karik natál ami sei simu ho udan-been ne’ebé nalihun iha uma laran. Te’in hotu tiha ajuda Mamá prepara hahán iha meza. Kalan ne’e ami han hanesan oras baibain tan Ani no Sonia dukur daudaun, kalan ne’e biar Papa moras maibé nia nafatin tuur iha meza ulun hodi dirije reza no akompaña ami han. Bainhira han hotu, ha’u foti sai prezente ne’ebé ha’u hola fahe ba sira ida-idak.

“Ha’u iha prezente simples ida ba imi hotu, ha’u sosa loron hirak liubá” ko’alia nune’e no hasai daudaun roupa iha plástiku laran fahe ba sira.

Ho oin hafodak Mamá dehan “ó hetan osan husi ne’ebé mak hola ne’e”

“Husi fa’an lata aat sira ne’e” ha’u hatán ho oin kontente.

Ani simu kamiza ne’e ho oin hamnasa maibé Sonia nafatin hatudu oin triste;

“Karik nia la gosta ho prezente ne’ebé ha’u fó ne’e.” hau hanoin iha laran.

“Sonia nu’usá halo oin aat ne’e” Mamá husu ho oin sériu.

“Ama vistidu la jeitu liu la hanesan ho Abia nian ne’e” hatán ho oin naburut.

“Sim la jeitu duni, maibé ó la haree ba saida mak ó nia maun halo ne’e, nia la’o iha dalan hodi hili lata mamuk tau hamutuk hodi hola ó nia vistidu ne’e tansá mak dehan la jeitu, natál hanesan tempu ne’ebé ita fahe domin ba malu liuhosi Jesus nia moris. La’ós dehan natál ita tenke simu ho roupa foun maibé oinsá mak ita prepara ita nia fuan no fiar ba Maromak liuhosi Jesus nia moris” Mamá ko’alia ho lian hirus.

Ha’u tuur nonook no laiha lian karik, roupa ne’ebé ha’u hola la merese, Papa hakat mai hakuak ha’u hodi dehan “Obrigada oan ba prezente natál ne’e, deskulpa papa labele halo buat di’ak ruma imi ba na’in tolu iha kalan natál ne’e” Mamá mós hakat mai hakuak ha’u hodi dehan “obrigada oan” ko’alia mai ho matan-been.

Sonia ho Ani hakat mai ha’u hodi dehan “obrigada maun, ha’u gosta vistidu ne’e no aban ha’u sei hatais” ami na’in-lima hakuak malu ho matan-been hodi komprementa malu iha natál kalan. Haksolok natál nia ba imi hotu.

Dili, loron-22 fulan-Dezembru tinan-2016

MAMÁ

Foto kredit Google

“Ana hadeer ona, ita tenke ba merkadu antes rai naroman, sei lae ita la hetan ona modo futun boot ho folin baratu ne’ebé ema lori husi foho mai” hakilar nune’e no liman lamas daudaun ba karón ne’ebé latan iha hadak leten. 
 

Sidade sei hakmatek, manu-fuik sira mós sei haksubar an iha ai-tahan nia leet, sai husi uma ho fuuk nakrakat no la’o tuir Mamá nia kotuk ho oin baruk “Mamá ne’e ema nia matan sei dukur mós nia fanu ona.” “lalika ko’alia barak haree la’o lailais mai”.

Bainhira to’o iha merkadu Taibesi Mamá halai tuir karreta sira ne’ebé tula modo tan ema barak ona iha ne’ebá hein hela modo ne’ebé lori husi foho mai, husi minutu ba minutu ha’u tuur iha baki leten hodi haree tuituir Mamá. Nia halai dudu malu ho nia belun isin-boot sira, bainhira ema hatun karón husi karreta leten sira komesa hadau malu. 
 

Mamá hanesan tiha nehek iha elefanti sira-nia leet, ho postura ne’ebé ladún aas isin lotuk morena ne’e haturuk kosar iha dadeersan malirin, hateke mai ho hamnasa mihis hodi dehan “hein lai uitoan,” lakleur angguna azúl halai hakbesik sorte di’ak tia ne’ebé iha karreta laran koñese hela Mamá. Bainhira nia maluk sira seluk hatun karón, nia nafatin iha karreta laran hodi dehan “mana mai hola ha’u nia modo de’it, ohin ha’u lori modo oin hira kedas. Ita haree lai ba se monu laran bele hola duké mana ba hadau malu”

Mamá ajuda nia hatun modo, husi dook Mamá foti liman hodi bolu ha’u hodi lori karón ne’ebé iha ha’u nia liman;

“Mana, ha’u hola ha’u nia modo de’it ona tan ida ne’e karreta ikus ne’ebé tama mai no modo tahan ne’ebé ha’u lori ne’e mesak fresku de’it” tia modo na’in ko’alia ho hamnasa bainhira haree ha’u nia oin.

“Ana haree loke karón ne’e, par tau modo sira ne’e iha laran”

“Mamá nu’usá mak tenke hasai fali modo ne’e husi karón laran husik iha ne’ebá de’it no ita lori ba uma de’it ona” hatán ba Mamá ho oin baruk tan kabun mós hamlaha ba daudaun.

“Anoy, ó ho ama hasai lai ba par sura modo ne’e nia folin, tia mós tenke lori filafali karón ne’e, se ó ho ama lori tiha aban tia atu mai fa’an fali modo tau iha ne’ebé” ko’alia nune’e no hakmumu daudaun malus iha ibun laran.

Hafoin sura hotu Mamá fó osan ba tia ne’e, tan rai sei nakukun mikrolete seidauk halai bá-mai, Mamá tutur karón ne’ebé nakonu ho modo iha nia ulun karik nia todan liuhosi kilo sanulu resin lima, nia nafatin hakat biar kole.

“Mamá, kole karik mai ha’u ajuda fali?”

“Ó la’o de’it bá, todan ó tutur labele ida” ko’alia nune’e no hakat bá daudaun.

“Mamá nu’usá mak Papa nunka ajuda ne’e”

“Loron tiha, kalan tiha hirus hela de’it”

“Ó, haree eskola de’it. Ó nia aman nia jeitu mak hanesan ne’e ona”

“Mamá kole karik ita deskansa lai bá.” Ko’alia ho lian maña no tuur daudaun iha paseiu leten.

“Ita tenke fila uma lailais tan Mamá seidauk sona pisang goreng” ko’alia nune’e hakat ne’e hahú maka’as liután.

Ha’u halai tuituir Mamá nia kotuk, kosar lotuk iha Dadeersan malirin, bainhira to’o iha uma Mamá rai hela modo iha hadak leten tama lailais ba dapur kahur terigu hodi bolu mai;

“Ana mai tau ahi lai..”

“Di’ak Mamá” halai tama bá dapur laran ho oin naburut.

“Mamá la kole ga?, nu’usá la fanu Papa hodi ajuda. Osan pisang goreng nia mai Papa foti hotu ba hola sigaru han buka di’ak tenke han na’an hela de’it, laiha mai ita mak rona lia hela” hatán ba Mamá ho lian hirus.

“Haree halo nonook de’it ona ba ó nia Papa rona agora nia hirus ona” Mamá hatán ho lian hirus nune’e hataka tiha ami nia dadalia ida ne’e.

Ha’u nonook maibé fuan ne’e nafatin murmura, “papa ne’e moe laiha karik, nia hatene momoos ikus-ikus ne’e Mamá moras hela de’it mais nafatin haruka Mamá buka osan, sah aman mak hanesan ne’e.” Ha'u bele iha Papa maibé ha’u lakon figura aman ida iha uma laran.

Bainhira Mamá sona hotu ona, ha’u lori hudi sona ne’e ba hatun iha uma oin ho oin hamnasa ha’u tuur hein sosa na’in sira ne’ebé mak sosa matabixu, la kleur ha’u rona husi laran Papa hakilar ho lian-maka’as

“Ansa, matabixu iha ne’ebé?”

“Haree de’it iha dapur” Mamá hatán ho lian neineik no liman hamoos daudaun modo tahan ne’ebé hola iha merkadu ne’e.

“Ó, haruka ha’u ba haree, ó halo saida mak labele lori mai”

“Bá foti rasik de’it ba dadeer ne’e ha’u nia servisu barak, ó la’ós labarik par buat hotu ha’u mak tenke halo ba ó”

Papa nein hatán Mamá nia liafuan, lakleur kopu tarutu iha dapur laran “paaaakkk….” Ha’u no Mamá halai tama uma laran sasán sira iha meza leten Papa baku monu hotu ba rai.

“Sah kafé ida mak moruk ida hanesan ne’e,”

Ho lian hirus ha’u hatán “Masin midar hotu.”

“Saidaaaa…. hotu ó ho nia ama halo saida mak labele hola.”

“Imi iha uma ne’e saugate de’it, hola de’it masin midar mós labele ne’e”

“Be Papa halo saida nu’usá la fó osan ba hola, buat hotu hein de’it Mamá, nu’usá Papa la hasai osan ba hola, papa nia resposabilidade nu’udar aman ne’e iha ne’ebé?” ha’u hatán ba Papa ho lian hirus.

“Oooiiii… feto ida ne’e ó ibun boot saida?” Papa ko’alia nune’e no hakbesik mai ha’u.

“Saida mak Ana ko’alia ne’e loos, aman ó nia resposabilidade ne’e iha ne’ebé”

“Ó, dehan saida” Papa hatán ho liman ain-nakdedar.

Papa hakbesik mai basa no tebe Mamá monu tun ba rai, ha’u hakuak no hiit Mamá hamriik hodi dehan ba Papa “moe laiha, aman ne’e hatudu an nu’udar aman atu nune’e oan ami mós bele respeitu nu’udar aman”, “ó ho ó nia inan hanesan de’it”.

Papa riba odamatan, la’o ba daudaun, ami na’in-tolu hakuak Mamá ho matan-been, “Mamá di’ak hela, Ana ba haree hudi sona keta halo ema mai hola karik.” ha’u hakat ba tuur iha hadak leten hodi hanoin ha’u nia futuru “aban bairua ha’u boot, ha’u lakohi atu kaben ho mane ida ne’ebé hahalok hanesan papa, ha’u lakohi moris terus hanesan Mamá loron kalan han ho matan-been. Sala kah se ha’u hakarak moris iha domin nia laran, sala sei ha’u hakarak hetan mane ne’ebé di’ak liu liu papa no sala kah se ha’u hirus papa ho nia hahalok hotu??”.

Dili, loron-19 fulan-Dezembru tinan-2016

FOGUETES MADRUGADA

Foto Kredit AMRT

"Kalan ne'e laiha ema ida mak atu ba festa"  Papa ko'alia ho lian hirus, tuur sadere ba didin-lolon see tilun ba rádiu. Ha'u nafatin murmura iha dapur laran "Papa ne'e hanesan fali ita ba ema seluk nia festa, tia Ana nia prima rasik tansá mak nia la hatán ami ba festa".

Papa tuur iha varanda ho hanoin barak, lakleur tiu Janu hakat mai tuur hamutuk iha Papa sorin nia hodi dehan "maun ha'u rona dehan iha fronteira situasaun ladún di'ak, ema komesa avansa tama mai, ita atu halo oinsá, labarik sira mós sei ki'ik."  Ko'alia mai no dada iis maka'as. Papa kaer nia kabaas hodi dehan "ita ba ko'alia iha fatin seluk de'it tan labarik sira iha ne'e hela."

Papa no tiu Janu hakat ba uma oin ko'alia ho oin sériu maibé ha'u lahatene saida loos mak sira diskute ne'e, maibé ha'u rona husi Agida ha'u nia belun ida eskola Siklu Preparátoriu ne'ebé hela besik ami nia uma sorin dehan "ita nia rai ne'e sei hasoru funu boot ida". Sé funu karik hasoru sé no tansá, ha'u sei hanoin iha fulan-Agustu liubá ami nia uma iha kolmera ema sunu, duni malu, kilat lian iha fatin-fatin. Funu ida ne'e mak atu mosu fali tan ona karik.

Papa la hatán ami atu asiste festa, fila mostarda metan tau iha meza leten. Kalan ne'e ami hotu lakohi han no toba ho kabun mamuk hodi hatudu ami nia sentimentu hirus ba Papa. Kalan hira tutuir malu Papa la toba la'o bá-mai no sé tilun ba rádiu, Mamá komesa aruma sasán restu ne'ebé ami konsege salva iha fulan hirak liubá tau ba sakola laran.

Hafuhu tuir didin leet haree fitun nakonu iha lalehan, Papa no Mamá nafatin bisbisu iha varanda. Só kapta de'it liafuan ida husi Papa "haree aruma hahán iha fatin ida de'it buat ruma karik ita bele lori."  Kalan ne'e ha'u toba maibé kakutak ne'e hanoin hela de'it mak festa no mout iha mehi laran.

Domingo dadeersan, loron-7 fulan-Dezembru tuku-haat madrugada. Papa ne'ebé kalan ne'e la toba tuur iha rádiu oin hodi akompaña informasaun iha rádiu, halai tama uma laran fanu ami hodi dehan "hadeer ona...., hadeer ona.... funu komesa ona ema tiru foguetes iha Fatuahi" . Dadeer hakmatek ne’e nakfila hanesan ema sunu paichon hasoru tinan foun.  Lakleur rona karreta halai ho velosidade aas iha lurón, rona ema haklalak hodi dehan "lori labarik no feto ba fatin seguru".

Situasaun hakmatek ne'e nakfila ba barullu bainhira ami sai husi uma mai estrada, lurón nakonu ho ema, manu-fuik nia lian mós fuik husi tilun só iha de'it karreta mak halai bá-mai, Papa deside ami husik hela uma ba buka fatin seguru tan uma ne'ebé ami hela ba halo husi du’ut, se ami nafatin iha ne'e la seguru no balas perdida bele kona ami.

Tiu Janu ho nia oan sira halai mai buka tuir ami, bainhira hetan Papa nia dehan "ita tenke bá salva an iha Mercado Municipal de Dili tanba iha ne’ebá mak uma fatuk bainhira kilat mai sei lakona ita” ami ida-idak la’o hiit nia sakola balu enxe ho roupa no balu fali enxe ho hahán, bainhira to’o iha fatin ne’e rai sei nakukun maibé ema barak ona mak iha fatin ne’ebá.

Papa la’o bá-mai, Mamá tuur hakuak ami na’in-neen iha nia sorin ho liman ain nakdedar, labarik ki’ik sira tanis tan ta’uk. Bainhira rai komesa naroman Papa dehan ona Mamá “ita tenke lori labarik sira sai husi fatin ne’e, tan fatin ne’e mós la seguru ona ba ita.”

Ami sai husi fatin ne’e ida-idak tutuur nia sasán tuir nia forsa, ami la’o hanesan nehek ne’ebé forma iha didin-lolon, Papa mak iha ulun hanesan komando no Mamá mak iha ikun hanesan ami nia guarda costa. Kilat lian iha fatin-fatin hanesan batar sona iha tasu laran, ha’u hakat tuir Papa nia kotuk ho matan-been no liman ain nakdedar. Mamá nafatin reza.

Iha lurón Maskarinha ha’u haree paraquedas falun hali dikin hanesan niki aman boot ida no tabele iha hali sanak, ami la’o lailais bainhira haree hetan ema nia ain tabele iha hali leten “la’o lailais inimigu iha hela hali leten” Papa ko’alia ho liman ain nakdedar, kilat kontinua lian, ami la’o see oin bá Dare.

Tuir Papa, Dare mak fatin ne’ebé seguru liu no ami fasil atu hetan hahán tan Avo Pai nia kintal iha ne’ebá. Lurón nakonu ho ema maibé ami la la’o iha lurón klaran ami la’o iha lurón ninin no haksubar an iha ai-hun leet atu inimigu la bele haree hetan ami.

Dare kuandu iha situasaun normál ami la’o ain la to’o minutu haatnulu ami to’o iha ne’ebá maibé loron ne’e ami sai husi Dili tuku neen dadeer to’o iha ne’ebá tuku rua meiudia, ami deside liuhosi mota kuak atu inimigu labele haree ami no bainhira kole no hamrook karik ami bele hemu bee iha mota no deskansa iha fatuk kuak nia leet.

Meiudia mós mai daudaun ha’u nia alin ikun tanis ba hamlaha,  Mamá ho oin triste hodi dehan “augenta lai ba bainhira to’o iha Avo Pai nia kintal mak ita ke’e fehuk hodi da'an” Abia kontinua tanis ami hotu tuur murón tekiteki maun boot hanoin hetan ona kona-ba sanan ne’ebé nakonu ho etu hurkalan nian iha sakola laran, nia hasai mai hatuur iha ami nia oin Papa halai lailais ba mota sorin tesi ema nia hudi tahan lori mai hodi suru etu no fahe uitoan-uitoan ba ami han hodi aguenta tan loron ne’e.

Ami han ho matan-been tan kilat nia lian kontinua maka’as liután, aviaun semo hanesan hakdasak hela iha ha’u nia ulun leten, morteiru iha tasi laran tiru sai mai daudaun hafera ai hanesan rai lakan fera, hafoin han remata ami kontinua la’o. Forma tuituir malu Mamá reza iha kotuk no Papa hatán iha oin, ami la’o hanesan busa hafuhu laho, la’o para nune’e ba beibeik. Bainhira Papa dehan “deitar” ami hotu hanahe an iha rai leten, kuandu Papa dehan “levantar” ami hotu hadeer no kontinua la’o.

Bainhira ami to’o iha Dare militár no milísia FALINTIL to’o ona iha Dare no sira komesa organiza populasaun atu husik fatin ne’e no muda ba área ne’ebé mak sira domina ona, nune’e bele garantia siguransa ba populasaun hotu, ami evakua husi Dare ba Remexio, abu-abu hahú hafalun rai, malirin to’o ha’u ruin. Nakdedar iha fatin ami to’o Remexio tuku 12 kalan, iha fatin ne’ebé ami bá populasaun barak iha ne’ebá ona, kalan ne’e ami só han hudi tasak sasuit rua ne’ebé Papa foti husi Avó Pae nia kintal.

Kalan ne’e ami toba iha kafé laran, Abia tanis tan malirin, Mamá hafalun nia ho manta ami sira seluk hafalun an ho lipa ne’ebé ami lori. Tuur iha mahon-been laran hakuak Mamá no sadere ba ai-lolon no mout iha mehi, ha’u espera loron ne’e henesan mehi aat bainhira hadeer husi dukur situasaun ne’e bele nakfilak hakmatek no damai.

Nb: istória ne’e hakerek bazeia ba situasaun ne’ebé labarik sira hasoru iha loron invazaun (loron-7 fulan-Dezembru tinan-1975)

Dili, loron-15 fulan-Dezembru tinan-2016

SASUKAT DOMIN

Karik domin mak ne'e.. 
Ibun toos atu haktuir, funan ho kores oinoin. Fuan taridu husi minutu ba minutu, saudades laiha rohan.

Ema dehan domin morin hanesan ai-funan rosas, karik loos.. karik mós lai.

Domin bele hakanek to'o nia abut, susar atu komprende domin nia hakarak.

Domin kesi fuan no kontratu domin hahú husi fuan. Domin loloos mak kontratu ne'ebé laiha rohan, domin loloos mak ida ne'ebé kesi fuan biar dook no haketak ho tempu no distansia maibé nafatin metin ho kontratu ida ne'ebé kesi domin no metin iha fuan.

Saudades nia hamnasa, hirus no si'ak karik domin la sukat husi ida ne'e maibé liuhusi hahalok, dalaruma mós hahalok susar atu espresa domin loloos.

Domin fó esperansa
Domin fó mehi foun iha futuru 
Domin kesi fuan hakat ba futuru
Domin hakores moris ho kór oinoin
Domin mós bele hakanek fuan kuandu sanak hahú kle'uk no abut hahú manlekar. 
Domin mós bele fó sabór moruk 
Domin mós bele hadelek matan no monu iha lasu domin.
Domin loloos mak ida ne'ebé.?

Susar atu komprende saida mak domin no hadomi, karik ha'u sala kona-ba domin maibé ida mak ha'u sente kona-ba domin oinsá ho belun sira....????

Dili, loron-9 fulan-Dezembru tinan-2016

DOMIN LA’ÓS KONTRATU

“Doben ha'u moras, besik semana ida ona ha'u la bá eskola tan oin halai no muta beibeik”  ha’u lee mensajen badak ne’e ho oin mean, “saida mak akontese Abia loron hira liubá nia di’ak hela” lee SMS ne’e ho oin mean, koko telefone hodi husu tuir nia kondisaun di’ak ka lae!,  foti telefone hanehan ba nia naran no see tilun ba telefone afinál Timor Telkom mak hatán “Timor Telkom ita nia osan la to’o hodi ko’alia nu’udar hakarak.”

Lamas ba karteira loke haree hela de’it sentavus limanulu mak iha laran, triste tebes. Agora atu halo nu’usá, semana ida ne’e nia laran ha’u laiha tempu atu vizita nia tan troka taka hela ha’u belun balu ne’ebé ami ronda hamutuk ba tiha foho tan haree nia oan ne’ebé moras.

Hanoin maibé atu halo oinsá osan laiha ne’e, ha’u hakat ba edifísiu sorin haree ha’u nia belun balu tuur hela iha portaun boot dadalia ho ema balu iha lurón, hakat ba ho oin naburut no dada iis boot, la hein tan haree ba oin naburut ne’e Anico hasé kedas;

“Acau, nu’usá mak oin triste loos ne’e” ko’alia nune’e no hakat mai daudaun hamriik iha ha’u nia sorin.

“Abia foin haruka mensajen katak nia moras, agora ha’u laiha osan hola pulsa telefone nia” hatán ba ho lian nakdedar.

Lolo liman ba kalsa bolsu foti telefone see mai ha’u nia liman hodi dehan “uza ne’e lai hodi telefone Abia.”

Hamnasa mihis simu telefone hodi dehan “obrigada, ha’u telefone nia agora.” 

Foti telefone hatama nia númeru no dere ba nia mais nia la foti, koko dala tolu mais nafatin la foti, “Acau númeru foun ne’e mak nia lasimu ne’e karik,” ha’u nonook no mout iha mak husu nia laran, “tansá nia la foti telefone” ida ne’e halo fuan taridu liután, keta akontese buat ruma ba nia karik, nia inan ho aman mós dook hela mesak tan iha kos, orsida sai servisu ha’u tenke ba vizita nia.

Kalan mós mai daudaun, manu-fuik sira haksubar an iha ai-tahan nia leet, ha’u belun balu mai daudaun hodi troka ha’u hodi kontinua ronda, kalan ne’e ha’u la’o ain ba nia hela fatin tan ladook husi fatin ne’ebé ha’u servisu ba. Husi dook ha’u haree odamatan taka hela ha’u hakat ba hodi bolu, haree ha’u nia lalatak Abia mós hakat mai hodi loke odamatan.

“Ó bá ne’ebé de’it mak loron hira ne’e la mosu mai” ko’alia mai ho oin naburut.

“Ha'u la bá fatin ida, iha servisu fatin de’it” ko’alia nune’e hasai daudaun sapatu hakat tama kuartu laran.

“Ó nia oin kamutis loos ne’e” ko’alia nune’e no liman kaer daudaun ba nia reen-toos.

“Ó nia isin la manas ne’e doben. Aban mak mak ita ba konsulta.”

“Ó han ona ka lae?,  seidauk haree etu iha sanan laran, mais modo laiha.”

Hakat suru etu hodi dehan “Han de’it ona, ó moras hela ne’e sé mak atu halo modo” mais laran ne’e dehan “osan laiha ne’e han etu maran mós jadi”

Kalan ne’e ha’u toba iha nia fatin hanesan kalan baibain. Dadeer ne’e ami mós hakat hakbesik ba ospitál, doutór haruka nia halo test ba nia urina no rezultadu hatudu katak Abia pozitivu isin-rua. Abia liman ain nakdedar iha ema barak nia oin, matan-been suli habokon hasan hodi dehan;

“Doben rezultadu ne’e sala karik” ko’alia mai ho matan-been nakonu.

“Ó, nu’usá ta’uk loos ne’e, sei isin-rua ona ha’u prontu atu hola ó, tansá mak tenke ta’uk.” Hatán ho hirus.

“Sei hanesan ne’e ona oinsá mak ha’u atu fó hatene ba Papa no Mamá, sira haruka ha’u mai Dili atu eskola la’ós atu hola mane.”

“Simu osan agora ita bá hasoru ó nia inan aman, ha’u mane bainhira ha’u sala ha’u hatene responsabiliza, ha’u hadomi ó no kontente ho novidades ne’e, lakleur tan ha’u sei sai aman” ko’alia ho fiar an.

“Ha'u fiar ó no domin tomak ne’ebé mak fó mai ha’u maibé oinsá ha’u nia família sira prontu simu realidade ne’e?”

Seidauk simu osan, novidades kona-ba Abia nia kondisaun mós to’o daudaun iha nia inan aman, liu loron hira de’it nia Mamá mai kedas Dili, iha lokraik ida Abia telefone ha’u ho matan-been no lian nakdedar nia dehan “Mamá agora iha ne’e hela, nia hakarak hasoru ó”, “sai servisu mak ha’u liubá.” Fuan ne’e hahú taridu “saida loos mak akontese, tansá Abia telefone mai ho tanis.” La fila ba uma hodi troka ha’u ba ho roupa sikuriti nian. Hakat tama baranda, Ana nia Mamá hakilar hasoru.

“Abia, mane ida ne’e mak fó isin-rua ó ga?” ko’alia ho lian hirus

Abia sai husi kuartu laran hodi dehan “Mamá bele ko’alia neineik oituan ga?”

“Ó, haruka ha’u ko’alia neineik ba mane ne’ebé fó isin-rua ó, ha’u haruka ó mai Dili atu eskola la’ós ba lamas fali mane sabraut hanesan ne’e.”

“Tia ha’u hatene saida mak ha’u ho Abia halo ne’e sala maibé ha’u prontu atu hola nia.” Ko’alia ho haraik an.

“Ó, nia servisu saida mak ó brani loos hakarak hola ha’u nia oan feto ne’e.”

“Sikuriti”

“Haaaaa…..” hatán mai ho oin hafodak.

Abia nia Mamá riba odamatan hodi dehan “ó mai lamas fali mane ida hanesan ne’e iha ita nia rai ne’ebá mane di’ak liu ida ne’e barak, ó nia matan kal delek ona karik ba lamas loos mane ida hanesan ne’e” ko’alia ho lian hirus.

Ha’u nafatin tuur iha baranda ho oin mean no hakru’uk, ha’u la imajina katak Abia nia Mamá la gosta ho  ha’u nia prezensa. Abia tuur iha ha’u nia sorin ho matan-been. Nia Mamá nafatin hirus iha kuartu laran hodi dehan “ha’u aluga uma ne’e mai par ó hodi hela la’ós atu mai sulan malu fali ho mane ne’e, ó haree didi'ak took nia an ho ita ne’e hanesan ka lae, ó hola mane ne’e só par halo moe ita nia família de’it.” Ho matan-been no lian neineik Ana kaer ha’u nia liman hodi dehan “di’ak liu ó fila ona, pois mak ha’u ko’alia ho Mamá.” Ha’u foti matan hateke ba nia hodi dehan “ha’u fila ona, haree deskansa no keta hanoin barak kuidadu ha’u nia bebé”.

Ha’u hakat sai husi uma ne’e ho hirus mais atu halo tan saida, di’ak ha’u la’o sees hodi fó tempu ba Abia ko’alia didi'ak ho nia Mamá, kalan ne’e toba la dukur hanoin hela de’it Abia. Foin mak taka matan mensajen ida tama husi Abia “Doben agora ha’u ho Mamá iha karreta laran fila ba ha’u nia moris fatin” ha’u lee mensajen ne’e ho oin hafodak mais atu halo oinsá osan iha bolsu mós laiha, hatán ba sms ne’e hodi dehan “bá uluk ba pois mak ha’u tuir lori fali ó mai.”

Liu tiha semana ida ha’u mosu ba nia knua, tun husi bis la’o tuir lurón hodi buka tuir nia hela fatin, komunikasaun entre ami nafatin la’o maibé nakonu ho matan-been. Lokraik ne’e ha’u hamriik iha baranda nia Mamá sai mai hodi hakilar;

“Ó mai iha ne’e atu halo saida?”

“Tia ha’u mai iha ne’e tanba domin mak lori ha’u mai” ko’alia ho fiar an.

Abia halai sai husi uma laran ho matan-been,  “Mamá perdua sala hotu ne’ebé ami halo ona, ami halo ne’e tanba domin no ami hakarak rasik”, “nune’e ha’u haruka ó ba eskola fila ó la’ós oan, depois ó sei defende nia, mane di’ak liu nia ne’e barak tansá mak ó tenke hili nia, sikurity ne’e nia saláriu hira fali ne’e mak ó teberek loos ne’e.” hatán ho lian hirus.

Abia nia Papa ne’ebé foin fila husi servisu tun husi karreta hafodak ho situasaun iha lokraik ne’e. katuas fuuk mutin no hamriik ladún aas ne’e hakat mai no basa isin ida iha ha’u nia hasan, Abia nia Mamá nafatin ko’alia ho lian boot ema hotu iha uma ne’e sai mai hodi haree ami nia drama domin. Ha’u nafatin iha fatin ne’e biar ema hamnasa no hamoe ha’u maibé tanba domin ne’ebé ha’u iha ba Abia boot tebes no hamihis tiha moe ne’e.

Liu tiha minutu sanulu nia Papa hakat mai bolu ha’u tuur kadeira maibé nia Mamá nafatin ibun-ibun.

“Sé imi na’in-rua prontu ona atu hola malu ho Abia nia kondisaun ne’ebé isin-rua, ami laiha razaun atu la hatán imi hola malu.” Nia Papa ko’alia ho oin buis.

“Aiiisss… mane modelu hanesan ne’e mak atu sai ó nia mane foun ne’e ga?” Abia nia Mamá nafatin soe piadas.

“Sei hanesan ne’e ó tenke lori ó nia família mai ita aprezenta iha ne’e no ó tenke halo mós uma iha Dili mak ó bele lori ami nia oan feto bá”

“Di’ak, tarde ka sedu ha’u nia família mós sei mai tuur hamutuk tiu no família” hatán ho haraik an maibé fuan ne’e taridu hela “ha’u atu ba lamas osan iha ne’ebé mak halo uma no mai hasoru Abia nia família.”

Kalan ne’e ha’u fila kedas mai Dili ho bis kalan, hanoin ne’e hahú la hakmatek kakutak ne’e mak hanoin hela de’it osan no osan, oinsá mak bele hetan osan. Ha’u tuur murón hanoin hela loron aban tekiteki labarik joven na’in-rua ko’alia ba malu atu trata dokumentus ba buka servisu iha rai-li’ur.  “dalan ne’ebé Maromak hatudu mak ne’e karik, ha’u tenke trata mós dokumentus sei iha Timor hela de’it oinsá mak ha’u halibur osan sah tan ho saláriu ne’ebé ki’ik tebes.”

Relasaun domin ne’e kontinua la’o ho distánsia ne’ebé dook, Abia nafatin fó apoiu ba desizaun ne’ebé ha’u hili hodi bá buka halibur dolar iha ema nia rai, fulan neen liu daudaun dokumentus hotu prontu iha liman. Loron-rua antes aranka ha’u sei ba vizita Abia, nia kabun hahú boot ba daudaun nia Mamá la gosta ho ha’u nia prezensa ha’u hanoin bainhira deside ba rai-li’ur bele anin fresku ba Abia nia família hetok aat liután.

Abia nia Mamá haree ha’u ho matan-sorin, ba desizaun ne’ebé ha’u hili. Ha’u fila ho laran triste ho liafuan ne’ebé ha’u simu husi Abia nia inan ho aman “labele halo ami nia oan hein kleur liu, se kleur demais labele fó sala ami, se Abia kaben  ho mane seluk.”

Abia ho matan-been ho ha’u nia desizaun maibé tanba domin no promesas ne’ebé ha’u halo ona nia inan aman nia halo tuir ha’u nia hakarak, re’i reen-to’os hodi halo jura ba bebé “hein ha’u, fiar ba desizaun ne’ebé ha’u foti.”

Ha’u nia hanoin kona-ba rai li’ur sala boot ida, to’o tiha fulan neen mós ha’u seidauk hetan servisu, ha’u simu mensajen badak ida husi Abia katak ha’u nia oan moris ona no mane oan ida, ha’u simu novidades ne’e ho kontente, ha’u hanesan tiha ema bulak la’o tama sai loja no sidade hodi buka servisu lian sai problema boot ba ha’u tan la domina ema nia lian halo ha’u tenke lakon tempu barak ho aprende língua tinan ida liu daudaun osan ne’ebé ha’u halibur mós seidauk barak.

Tama ba tinan rua Abia haruka mensajen badak hodi dehan “kleur tebes ha’u hein, ó hanesan haluha tiha promesas ne’ebé mak ó halo ba ha’u nia família, sei ó nafatin iha ne’ebá labuat ida maibé bainhira ó fila lalika buka tan ó ha’u ho ha’u nia oan tan ha’u nia família deside ona atu fó kaben ha’u ho mane seluk.”

Mensajen badak ne’e halo ha’u taridu liután, liafuan rihun ba rihun mak ha’u simu husi nia Mamá no Abia mós halo tuir de’it desizaun ne’ebé mak nia inan aman deside. Saugate de’it dalan ne’ebé ha’u hili karik ha’u hatene to’o ikus sei sai hanesan ne’e ha’u sei la hili dalan ne’e, dehan hela ba Mamá katak domin ne’ebé ha’u iha ba ó la’ós kontratu ho rikusoin maibé domin ne’ebé mai husi fuan.

Se desizaun ne’e mak  ó hili ha’u halo tuir de’it maibé ha’u hakarak ó hatene de’it katak “ha’u sei nafatin hein ó no ha’u nia domin ba ó mós sei la muda” Abia nein hatán ha’u nia mensajen ligasaun hahú kotu, nia nein hatán ha’u nia mensajen sah tan hatán ha’u nia telefone. Loron ida  bainhira fila husi servisu ha’u tuur iha komputadór no haree Facebook haree nia fotográfia hatais mutin hanesan anjo ne’ebé tun husi lalehan no hamriik iha ema barak nia klaran hodi kaer sampaiñu, hamnasa ho kontente maibé ha’u iha ne’e só haree fotográfia ne’e ho matan-been.

Abia tansá ó bele pasiénsia hodi hein, tansá ó hakotu domin ne’e ho mensajen badak ida “haluha hau no promesa ne’ebé mak ita halo durante ne’e, labarik ne’e nafatin ó nia oan bainhira ó mai bele haree hanesan tan laiha ema ida mak bele hafahe raan entre oan no aman.” Ibun ne’e toos tebes buat hotu hanesan metan ba ha’u nia matan só unika liafuan ne’ebé mak ha’u dehan “parabéns, ba desizaun hotu no husik ha’u mak hasaan todan ne’e, ha’u reza ba ó moris feliz ho mane ne’e, mais buat ne’ebé ha’u hakarak hatete ba ó katak ha’u nia domin ba ó boot tebes. Obrigada tan hahoris no kuidadu ona ha’u nia oan”. 

NB : istória ne’e hanesan istória fiksaun no la refere ba ema ida, ba maluk sira ne’ebé mak hakarak hato’o krítika no sujestaun bele manda ita-boot sira-nia komentariu mai email este.amaral8@gmailcom

Dili, loron-23 fulan-Novembru tinan-2016

DALAN MORIS

Huuumm.... dada iis naruk hafoin husik fali hodi fó forsa ba hakat ne'e, hanoin no esperansa namlele hanesan ai-tahan maran monu ba rai, anin mós hú maka'as kole hasoru laloran moris ho korrente ne'ebé maka'as.. 

Hakat hahú nakselok bá-mai koko para no hamriik haree futuru, futuru ne'ebé sei falun ho abu-abu, malahuk iha matan hodi haree.

Karik bele muda tempu ba kotuk, hakat ne'e lakoi muda pazu ida no sei nafatin iha ne'ebá, mais moris mak ne'e biar nakselok barak hakóres hakat ne'e. 

Ema ida-idak ho nia dalan moris, lalika protes bainhira dalan ne'ebé ó hili nakonu ho ai-tarak, agora oinsá hakfilak ai-tarak ne'e sai algudaun. Ho espera no fiar metin buat sei furak tuir tempu, pasadu lori atu hadi'a di'ak liután. Buat hotu iha futuru hanesan misteriu, ita bele planu maibé ida ne'ebé horik mak sei deside.. 

Fuan boot nafatin hasoru realidade biar moruk maibé ne'e realidade, laiha ema ida moris mesak fiar ho Maromak nia grasa no ajuda liuhusi ema seluk nia liman iha no prontu atu hasé sei hakat ne'e hahú nakselok. 

Dadeer di'ak

Dili, loron-23 fulan-Novembru tinan-2016