DOMIN LA’ÓS KONTRATU

“Doben ha'u moras, besik semana ida ona ha'u la bá eskola tan oin halai no muta beibeik”  ha’u lee mensajen badak ne’e ho oin mean, “saida mak akontese Abia loron hira liubá nia di’ak hela” lee SMS ne’e ho oin mean, koko telefone hodi husu tuir nia kondisaun di’ak ka lae!,  foti telefone hanehan ba nia naran no see tilun ba telefone afinál Timor Telkom mak hatán “Timor Telkom ita nia osan la to’o hodi ko’alia nu’udar hakarak.”

Lamas ba karteira loke haree hela de’it sentavus limanulu mak iha laran, triste tebes. Agora atu halo nu’usá, semana ida ne’e nia laran ha’u laiha tempu atu vizita nia tan troka taka hela ha’u belun balu ne’ebé ami ronda hamutuk ba tiha foho tan haree nia oan ne’ebé moras.

Hanoin maibé atu halo oinsá osan laiha ne’e, ha’u hakat ba edifísiu sorin haree ha’u nia belun balu tuur hela iha portaun boot dadalia ho ema balu iha lurón, hakat ba ho oin naburut no dada iis boot, la hein tan haree ba oin naburut ne’e Anico hasé kedas;

“Acau, nu’usá mak oin triste loos ne’e” ko’alia nune’e no hakat mai daudaun hamriik iha ha’u nia sorin.

“Abia foin haruka mensajen katak nia moras, agora ha’u laiha osan hola pulsa telefone nia” hatán ba ho lian nakdedar.

Lolo liman ba kalsa bolsu foti telefone see mai ha’u nia liman hodi dehan “uza ne’e lai hodi telefone Abia.”

Hamnasa mihis simu telefone hodi dehan “obrigada, ha’u telefone nia agora.” 

Foti telefone hatama nia númeru no dere ba nia mais nia la foti, koko dala tolu mais nafatin la foti, “Acau númeru foun ne’e mak nia lasimu ne’e karik,” ha’u nonook no mout iha mak husu nia laran, “tansá nia la foti telefone” ida ne’e halo fuan taridu liután, keta akontese buat ruma ba nia karik, nia inan ho aman mós dook hela mesak tan iha kos, orsida sai servisu ha’u tenke ba vizita nia.

Kalan mós mai daudaun, manu-fuik sira haksubar an iha ai-tahan nia leet, ha’u belun balu mai daudaun hodi troka ha’u hodi kontinua ronda, kalan ne’e ha’u la’o ain ba nia hela fatin tan ladook husi fatin ne’ebé ha’u servisu ba. Husi dook ha’u haree odamatan taka hela ha’u hakat ba hodi bolu, haree ha’u nia lalatak Abia mós hakat mai hodi loke odamatan.

“Ó bá ne’ebé de’it mak loron hira ne’e la mosu mai” ko’alia mai ho oin naburut.

“Ha'u la bá fatin ida, iha servisu fatin de’it” ko’alia nune’e hasai daudaun sapatu hakat tama kuartu laran.

“Ó nia oin kamutis loos ne’e” ko’alia nune’e no liman kaer daudaun ba nia reen-toos.

“Ó nia isin la manas ne’e doben. Aban mak mak ita ba konsulta.”

“Ó han ona ka lae?,  seidauk haree etu iha sanan laran, mais modo laiha.”

Hakat suru etu hodi dehan “Han de’it ona, ó moras hela ne’e sé mak atu halo modo” mais laran ne’e dehan “osan laiha ne’e han etu maran mós jadi”

Kalan ne’e ha’u toba iha nia fatin hanesan kalan baibain. Dadeer ne’e ami mós hakat hakbesik ba ospitál, doutór haruka nia halo test ba nia urina no rezultadu hatudu katak Abia pozitivu isin-rua. Abia liman ain nakdedar iha ema barak nia oin, matan-been suli habokon hasan hodi dehan;

“Doben rezultadu ne’e sala karik” ko’alia mai ho matan-been nakonu.

“Ó, nu’usá ta’uk loos ne’e, sei isin-rua ona ha’u prontu atu hola ó, tansá mak tenke ta’uk.” Hatán ho hirus.

“Sei hanesan ne’e ona oinsá mak ha’u atu fó hatene ba Papa no Mamá, sira haruka ha’u mai Dili atu eskola la’ós atu hola mane.”

“Simu osan agora ita bá hasoru ó nia inan aman, ha’u mane bainhira ha’u sala ha’u hatene responsabiliza, ha’u hadomi ó no kontente ho novidades ne’e, lakleur tan ha’u sei sai aman” ko’alia ho fiar an.

“Ha'u fiar ó no domin tomak ne’ebé mak fó mai ha’u maibé oinsá ha’u nia família sira prontu simu realidade ne’e?”

Seidauk simu osan, novidades kona-ba Abia nia kondisaun mós to’o daudaun iha nia inan aman, liu loron hira de’it nia Mamá mai kedas Dili, iha lokraik ida Abia telefone ha’u ho matan-been no lian nakdedar nia dehan “Mamá agora iha ne’e hela, nia hakarak hasoru ó”, “sai servisu mak ha’u liubá.” Fuan ne’e hahú taridu “saida loos mak akontese, tansá Abia telefone mai ho tanis.” La fila ba uma hodi troka ha’u ba ho roupa sikuriti nian. Hakat tama baranda, Ana nia Mamá hakilar hasoru.

“Abia, mane ida ne’e mak fó isin-rua ó ga?” ko’alia ho lian hirus

Abia sai husi kuartu laran hodi dehan “Mamá bele ko’alia neineik oituan ga?”

“Ó, haruka ha’u ko’alia neineik ba mane ne’ebé fó isin-rua ó, ha’u haruka ó mai Dili atu eskola la’ós ba lamas fali mane sabraut hanesan ne’e.”

“Tia ha’u hatene saida mak ha’u ho Abia halo ne’e sala maibé ha’u prontu atu hola nia.” Ko’alia ho haraik an.

“Ó, nia servisu saida mak ó brani loos hakarak hola ha’u nia oan feto ne’e.”

“Sikuriti”

“Haaaaa…..” hatán mai ho oin hafodak.

Abia nia Mamá riba odamatan hodi dehan “ó mai lamas fali mane ida hanesan ne’e iha ita nia rai ne’ebá mane di’ak liu ida ne’e barak, ó nia matan kal delek ona karik ba lamas loos mane ida hanesan ne’e” ko’alia ho lian hirus.

Ha’u nafatin tuur iha baranda ho oin mean no hakru’uk, ha’u la imajina katak Abia nia Mamá la gosta ho  ha’u nia prezensa. Abia tuur iha ha’u nia sorin ho matan-been. Nia Mamá nafatin hirus iha kuartu laran hodi dehan “ha’u aluga uma ne’e mai par ó hodi hela la’ós atu mai sulan malu fali ho mane ne’e, ó haree didi'ak took nia an ho ita ne’e hanesan ka lae, ó hola mane ne’e só par halo moe ita nia família de’it.” Ho matan-been no lian neineik Ana kaer ha’u nia liman hodi dehan “di’ak liu ó fila ona, pois mak ha’u ko’alia ho Mamá.” Ha’u foti matan hateke ba nia hodi dehan “ha’u fila ona, haree deskansa no keta hanoin barak kuidadu ha’u nia bebé”.

Ha’u hakat sai husi uma ne’e ho hirus mais atu halo tan saida, di’ak ha’u la’o sees hodi fó tempu ba Abia ko’alia didi'ak ho nia Mamá, kalan ne’e toba la dukur hanoin hela de’it Abia. Foin mak taka matan mensajen ida tama husi Abia “Doben agora ha’u ho Mamá iha karreta laran fila ba ha’u nia moris fatin” ha’u lee mensajen ne’e ho oin hafodak mais atu halo oinsá osan iha bolsu mós laiha, hatán ba sms ne’e hodi dehan “bá uluk ba pois mak ha’u tuir lori fali ó mai.”

Liu tiha semana ida ha’u mosu ba nia knua, tun husi bis la’o tuir lurón hodi buka tuir nia hela fatin, komunikasaun entre ami nafatin la’o maibé nakonu ho matan-been. Lokraik ne’e ha’u hamriik iha baranda nia Mamá sai mai hodi hakilar;

“Ó mai iha ne’e atu halo saida?”

“Tia ha’u mai iha ne’e tanba domin mak lori ha’u mai” ko’alia ho fiar an.

Abia halai sai husi uma laran ho matan-been,  “Mamá perdua sala hotu ne’ebé ami halo ona, ami halo ne’e tanba domin no ami hakarak rasik”, “nune’e ha’u haruka ó ba eskola fila ó la’ós oan, depois ó sei defende nia, mane di’ak liu nia ne’e barak tansá mak ó tenke hili nia, sikurity ne’e nia saláriu hira fali ne’e mak ó teberek loos ne’e.” hatán ho lian hirus.

Abia nia Papa ne’ebé foin fila husi servisu tun husi karreta hafodak ho situasaun iha lokraik ne’e. katuas fuuk mutin no hamriik ladún aas ne’e hakat mai no basa isin ida iha ha’u nia hasan, Abia nia Mamá nafatin ko’alia ho lian boot ema hotu iha uma ne’e sai mai hodi haree ami nia drama domin. Ha’u nafatin iha fatin ne’e biar ema hamnasa no hamoe ha’u maibé tanba domin ne’ebé ha’u iha ba Abia boot tebes no hamihis tiha moe ne’e.

Liu tiha minutu sanulu nia Papa hakat mai bolu ha’u tuur kadeira maibé nia Mamá nafatin ibun-ibun.

“Sé imi na’in-rua prontu ona atu hola malu ho Abia nia kondisaun ne’ebé isin-rua, ami laiha razaun atu la hatán imi hola malu.” Nia Papa ko’alia ho oin buis.

“Aiiisss… mane modelu hanesan ne’e mak atu sai ó nia mane foun ne’e ga?” Abia nia Mamá nafatin soe piadas.

“Sei hanesan ne’e ó tenke lori ó nia família mai ita aprezenta iha ne’e no ó tenke halo mós uma iha Dili mak ó bele lori ami nia oan feto bá”

“Di’ak, tarde ka sedu ha’u nia família mós sei mai tuur hamutuk tiu no família” hatán ho haraik an maibé fuan ne’e taridu hela “ha’u atu ba lamas osan iha ne’ebé mak halo uma no mai hasoru Abia nia família.”

Kalan ne’e ha’u fila kedas mai Dili ho bis kalan, hanoin ne’e hahú la hakmatek kakutak ne’e mak hanoin hela de’it osan no osan, oinsá mak bele hetan osan. Ha’u tuur murón hanoin hela loron aban tekiteki labarik joven na’in-rua ko’alia ba malu atu trata dokumentus ba buka servisu iha rai-li’ur.  “dalan ne’ebé Maromak hatudu mak ne’e karik, ha’u tenke trata mós dokumentus sei iha Timor hela de’it oinsá mak ha’u halibur osan sah tan ho saláriu ne’ebé ki’ik tebes.”

Relasaun domin ne’e kontinua la’o ho distánsia ne’ebé dook, Abia nafatin fó apoiu ba desizaun ne’ebé ha’u hili hodi bá buka halibur dolar iha ema nia rai, fulan neen liu daudaun dokumentus hotu prontu iha liman. Loron-rua antes aranka ha’u sei ba vizita Abia, nia kabun hahú boot ba daudaun nia Mamá la gosta ho ha’u nia prezensa ha’u hanoin bainhira deside ba rai-li’ur bele anin fresku ba Abia nia família hetok aat liután.

Abia nia Mamá haree ha’u ho matan-sorin, ba desizaun ne’ebé ha’u hili. Ha’u fila ho laran triste ho liafuan ne’ebé ha’u simu husi Abia nia inan ho aman “labele halo ami nia oan hein kleur liu, se kleur demais labele fó sala ami, se Abia kaben  ho mane seluk.”

Abia ho matan-been ho ha’u nia desizaun maibé tanba domin no promesas ne’ebé ha’u halo ona nia inan aman nia halo tuir ha’u nia hakarak, re’i reen-to’os hodi halo jura ba bebé “hein ha’u, fiar ba desizaun ne’ebé ha’u foti.”

Ha’u nia hanoin kona-ba rai li’ur sala boot ida, to’o tiha fulan neen mós ha’u seidauk hetan servisu, ha’u simu mensajen badak ida husi Abia katak ha’u nia oan moris ona no mane oan ida, ha’u simu novidades ne’e ho kontente, ha’u hanesan tiha ema bulak la’o tama sai loja no sidade hodi buka servisu lian sai problema boot ba ha’u tan la domina ema nia lian halo ha’u tenke lakon tempu barak ho aprende língua tinan ida liu daudaun osan ne’ebé ha’u halibur mós seidauk barak.

Tama ba tinan rua Abia haruka mensajen badak hodi dehan “kleur tebes ha’u hein, ó hanesan haluha tiha promesas ne’ebé mak ó halo ba ha’u nia família, sei ó nafatin iha ne’ebá labuat ida maibé bainhira ó fila lalika buka tan ó ha’u ho ha’u nia oan tan ha’u nia família deside ona atu fó kaben ha’u ho mane seluk.”

Mensajen badak ne’e halo ha’u taridu liután, liafuan rihun ba rihun mak ha’u simu husi nia Mamá no Abia mós halo tuir de’it desizaun ne’ebé mak nia inan aman deside. Saugate de’it dalan ne’ebé ha’u hili karik ha’u hatene to’o ikus sei sai hanesan ne’e ha’u sei la hili dalan ne’e, dehan hela ba Mamá katak domin ne’ebé ha’u iha ba ó la’ós kontratu ho rikusoin maibé domin ne’ebé mai husi fuan.

Se desizaun ne’e mak  ó hili ha’u halo tuir de’it maibé ha’u hakarak ó hatene de’it katak “ha’u sei nafatin hein ó no ha’u nia domin ba ó mós sei la muda” Abia nein hatán ha’u nia mensajen ligasaun hahú kotu, nia nein hatán ha’u nia mensajen sah tan hatán ha’u nia telefone. Loron ida  bainhira fila husi servisu ha’u tuur iha komputadór no haree Facebook haree nia fotográfia hatais mutin hanesan anjo ne’ebé tun husi lalehan no hamriik iha ema barak nia klaran hodi kaer sampaiñu, hamnasa ho kontente maibé ha’u iha ne’e só haree fotográfia ne’e ho matan-been.

Abia tansá ó bele pasiénsia hodi hein, tansá ó hakotu domin ne’e ho mensajen badak ida “haluha hau no promesa ne’ebé mak ita halo durante ne’e, labarik ne’e nafatin ó nia oan bainhira ó mai bele haree hanesan tan laiha ema ida mak bele hafahe raan entre oan no aman.” Ibun ne’e toos tebes buat hotu hanesan metan ba ha’u nia matan só unika liafuan ne’ebé mak ha’u dehan “parabéns, ba desizaun hotu no husik ha’u mak hasaan todan ne’e, ha’u reza ba ó moris feliz ho mane ne’e, mais buat ne’ebé ha’u hakarak hatete ba ó katak ha’u nia domin ba ó boot tebes. Obrigada tan hahoris no kuidadu ona ha’u nia oan”. 

NB : istória ne’e hanesan istória fiksaun no la refere ba ema ida, ba maluk sira ne’ebé mak hakarak hato’o krítika no sujestaun bele manda ita-boot sira-nia komentariu mai email este.amaral8@gmailcom

Dili, loron-23 fulan-Novembru tinan-2016