HUSI KALEN AAT, HETAN ROUPA NATÁL

foto kredit Google

Kalohan nakukun hamout loro-matan iha lokraik ne’e, iha lurón Kolmera ema lubun ida ne’ebé tuur iha lona okos aruma namanas roupa sira ne’ebé latan iha hadak leten. 

Ha’u hamriik iha ema lubun nia klaran, hulan daudaun karón mamuk iha kabaas, hamutuk ho ha’u nia belun sira halai hasesuk malu ba lata mamuk ne’ebé ema soe iha lurón ninin.

Bainhira iha loja oin ha’u haree ema lobun la’o tama ba loja laran no sai mai kaer plástiku ho oin hamnasa, ha’u hamriik hodi tanat tuir, Aleixo baku ha’u nia kotuk hodi dehan;

“Azito, ita fila ona, udan atu mai ona ne’e.”

“Di’ak, maibé ha’u nia karón seidauk nakonu ne’e”.

“Udan para mak ita mai fali, ita bá hili iha tasi ibun de’it tan iha ne’ebá lata barak mak bee lori ba butuk iha tasi ibun” ko’alia mai ho oin hamnasa no liman hiit daudaun karón hasaan iha nia kabaas.

Ha’u halai tuir Aleixo no hakuak nia, ami la’o ho hamnasa to’o iha cruzamentu ami mós fahe malu ida-idak fila bá nia uma no promete sei hasoru malu fali iha lokraik ne’e iha tasi ibun. Bainhira to’o iha uma Mamá prepara hela hahán iha meza leten hodi dehan;

“Azito haree fase liman no foti hahán iha meza leten ne’e han ona” ha'u mós halai lailais ba hariis fase liman no hakat mai meza han ho oin hamnasa.

Husi dook ha’u rona Apá mear husi kuartu laran “Ama, Apá nia moras ne’e seidauk di’ak de’it, nu’usá ita la lori ba ospitál de’it ona.”

“Ó, nia aman lakohi lori bá ospitál, sé mak ba hein nia iha ne’ebá. Imi mós tenke ba eskola, sé Ama la ba fa’an modo iha merkadu ita atu hetan osan husi ne’ebé?” ko’alia nune’e hakat sai daudaun ho nia bote.

“Haree han ona no hein ó nia aman no alin sira, Ama bá lailais merkadu lokraik mak fila.”

Ha’u suru etu hakat bá tuur iha papa nia sorin hodi husu; “Apá sente moras ga! Ida ne’ebé mak moras?” husu ho oin mean, udan mós mai daudaun. Ani no Sonia toba dukur iha papa nia sorin, lokraik ne’e udan boot tebes. Bee nalihun tan bee dalan ne’ebé hadi'a iha lurón ninian hahú kloot ba beibeik fo’er sira metin iha kanu laran no bee la halai tuir nia fatin, ha’u hanesan tiha ema bulak iha lokraik ne’e halai bá-mai foti ai-sar dasa uma laran maibé bee ne’e hetok aumenta tan no fo’er sira namlele iha bee leten.

Liu tiha oras balu udan mós para, Aleixo ho nia karón hamriik iha uma oin hodi bolu;

“Azitooo…. Ita bá ka lae?”

“Ha'u la bá tan ha’u nia Ama bá tiha merkadu. Apá mós moras hela ha’u labele husik sira na’in-tolu mesak iha uma”.

“Nu’usá mak bee nalihun loos iha uma laran ne’e” Aleixo hatán mai ho oin hafodak bainhira hakat tama uma laran.

“Ami nia uma iha fatin kle’an tanba ne’e bee halai hotu mai iha ne’e” hatán ba nia ho oin triste.

“Loos ona aban mak ita bá tasi-ibun de’it, lokraik ne’e ha’u sei bolu ita nia kolega sira mai ajuda ó no ita hahú ho hamoos bee dalan atu foer labele metin tan iha kanu koak”.

Liu tiha minutu balu, Aleixo ho ha’u nia belun sira seluk mós mai, ida-idak mai ho ai-sar no kanuru ra’ut fo’er, ami hahú hamoos husi uma laran hafoin sai bá li’ur, Papa, Ani no Sonia nafatin toba iha kama leten tan ha’u belun sira la hatán tun bá rai. Bainhira remata ami muda fali ba li’ur, fo’er kahur hamutuk ho tahu nurak. Ami hanesan tiha fahi iha sidade laran, Isin sira makerek tun sae ho tahu. Asiku murmura bainhira haree fo’er namlele iha bee leten ho hirus nia dehan;

“Ita ne’e hanesan tiha nehek iha ema riku nia leet, sira hiit sira-nia uma halo aas tiha pasiénsia hakarak lakohi bee tenke halai mai fatin sira ne’ebé mak kle’an.”

Aleixo basa nia kabaas hodi dehan “ita lalika fó sala de’it ba ema riku sira, dala barak ita rasik mós laiha konxiénsia la soe fo’er iha nia fatin, han iha ne’e soe iha ne’e hamriik la’o bá daudaun, se ema hotu nafatin ho hahalok ida hanesan ne’e tinan ba tinan bee sei nafatin tama ita nia uma.”

Anato ho hamnasa tuda tahu ba Aleixo no Asiku nia kabun hodi dehan “loos duni”

Lokraik ne’e ami duni malu iha tahu laran hanesan karau timor, to’o udan para ida-idak fila ba uma. Kalan mós mai daudaun Mamá fila ho bayaun futun haat iha plástiku laran. Kalan ne’e ami tuur iha nakukun laran tan eletrisidade sirkuitu iha fatin balu.

Ajuda Mamá ha’u hamoos modo tahan iha lafatik laran, Sonia tanis iha hadak leten hodi dehan;

“Ama, natál besik ona ne’e, ami nia roupa foun seidauk hola ga?, Abia horseik hatudu nia roupa foun mai ha’u ne’ebé nia Mamá hola iha Timor Plaza.”

“Nu’usá mak natál tenke iha roupa foun, la haree ga ó nia aman mós agora moras hela de’it, osan hira mak selu imi nia eskola, hira mak ita hodi han no hira mak ita atu gasta ba presiza loroloron nian” Mamá hatán ho lian hirus.

Sonia nafatin tanis, karik ho idade ne’ebé sei ki’ik susar ba nia atu komprende sah situasaun mak oras ne’e ami hasoru, bainhira han hotu ha’u hakat ba tuur iha uma kotuk hateke ba lata ne’ebé enxe iha karón laran, ha’u halo promesas ba ha’u nia an “Ha’u tenke badinas halibur lata mamuk hodi hola netik prezente ba ha’u nia alin na’in-rua, tansá mak buat hotu tenke hein ba Mamá, se nia mak moras tan sé loos mak sei tulun ami.”

Ha’u tuur ho matan-been haree Papa ne’ebé moras latan iha kama leten, inan ne’ebé loron kalan tenke hadeer sedu ba buka moris iha merkadu. Karik ha’u iha osan, ha’u mós hakarak moris di’ak hanesan ho ema seluk, sosa roupa foun, tara lampu lakan piska-piska ho kór oin-oin iha uma oin, hanesan saida mak ha’u nia viziñu sira halo daudaun ne’e.

Bainhira manu aman kokoreek ha’u hadeer ona ajuda Mamá aruma uma laran, te’in meiudia nian antes Mamá ba merkadu, dadeer-san nakukun manu inan sei loot nia tolun iha knuk Mamá sai ona bá merkadu. Iha tempu hanesan ha’u mós sai ho ha’u nia karón mamuk tan promesas ne’ebé ha’u halo, ha’u sei badinas buka osan hola netik prezente natál nia ba alin na’in-rua.

Ho sinelus ne’ebé hahú mihis iha ain, ha’u hakat tuir lurón hasaan karón iha kabaas ke’e tuir fo’er ne’ebé butuk iha lurón ninin, ha’u hakbesik ba fo’er fatin ne’ebé besik loja ninin, iha ne’ebá ha’u hetan lata mamuk barak maibé dadeer ne’e mós hanesan sorte aat ba ha’u, ha’u foin mak ke’e tuir fo’er hirak ne’e asu aman metan ida halai sai husi portaun china uma mai tata kedas ha’u nia ain, ha’u foti karón baku ba nia ulun no nia mós ta’uk la hakbesik ha’u. Biar moras ha’u nafatin keker fo’er ne’e hodi buka lata mamuk.

Bainhira loro-matan sai husi lorosa’e ha’u mós fila uma ho oin hamansa tan karón rua nakonu ona, espera hodi hetan osan nakloke luan “fila agora ha’u tenke tuku lata sira ne’e pois tau iha karón hodi hein ema ne’ebé dudu karosa hodi hola kalen aat liu karik fó ba nia tetu”

Loro-matan mós sai daudaun ha’u tuur iha oin hodi hein tiu ne’ebé baibain mai tetu latan ne’e, tuku sanulu mós liu daudaun nia la mosu mai, ha’u nafatin tuur hodi hein. Lakleur ha’u rona husi dook lian ne’ebé la foun iha ha’u nia tilun bolu mai hodi dehan “kalen-kalen” ha’u halai hasoru ho oin kontente, bainhira haree hetan ha’u nia dehan;

“Lori ó nia kalen mai ha’u tetu”

“Tiu ha’u nia kalen la barak karón haat de’it” ko’alia nune’e no lalin karón ne’e fó ba nia hodi tetu.

“Ano, karón haat ne’e ó hetan kilo rua nulu resin lima”

“tiu hanesan ne’e baku ba osan ha’u sei hetan hira”

“Kilo ida ó sei hetan sentavus limanulu, sei kilo rua nulu resin lima ha’u sei selu ó dolar sanulu resin rua sentavus limanulu”

Ha’u simu osan ne’e ho oin kontente, roupa foun ka laiha duni ona. Meiudia mós mai daudaun ha’u prepara hahán ba Papa no alin na’in-rua hodi dehan “orsida lokraik ha’u sei sai lai, ha’u ba lailais de’it lakleur, imi na’in-rua haree Papa.”

Ha’u bá hola roupa iha Kolmera de’it, ha’u hanoin iha laran. Iha dalan ha’u komesa hanoin ona sah roupa mak ha’u sei sosa ba alin na’in-rua. Ha’u to’o iha loja oin haree hetan vistidu kór mutin ho modelu ne’ebé kapás tebetebes, se Sonia hatais ida ne’e nia sei hanesan anju ida iha kalan natál. Kuandu ha’u hakat hakbesik ba mana ne’ebé hein loja ne’e dehan “vestidu mutin ne’e ho folin dolar haat nulu.” Husi sikun ba sikun loja iha Kolmera ha’u tama hotu laiha roupa ida mak folin baratu hotu-hotu mesak karun de’it.

Ha’u tuur iha loja ninin dada iis naruk, agora hanu’usá osan la to’o ne’e, Mamá hodikalan dehan ona nia laiha osan. Ha’u hanoin ona kona-ba roupa obralan ne’ebé ema fa’an iha merkadu karik osan ne’e to’o hodi hola vistidu ba Sonia no kamiza ba Ani, sorte wain osan ne’e to’o resin tan, ha’u hola mós kamiza liman naruk ba Papa, biar la’ós roupa foun maibé nia foun no iha valór ne’ebé boot tebes ba hau no kosar-been durante ne’e selu ho roupa uzadu.

La sente kalan natál mós mai daudaun, ema komesa fa’an katupa tahan iha lurón, husi uma sori-sorin hahán morin oin-oin “hahán sira ne’e morin loos” maibé iha ami nia uma ahi matan mate hela, dadeer ne’e Mamá ba tiha merkadu no hanesan baibain sei fila kalan, tuku neen liu ona Mamá seidauk mosu mai. Sonia tuur murón iha hadak leten hodi dehan;

“Abia, nia Ama ohin hola modo oin-oin de’it, Abia nia sapatu mós gaya loos” ko’alia mai ho oin naburut.

Ha’u nonook no la hatán buat ida bá nia, ha’u mós dehan kona-ba obralan ne’ebé ha’u hola ne’e, tan ne’e hanesan prezente natál ne’ebé ha’u sei fó ba nia iha kalan natál. Lakleur Mamá mós mosu mai ho kankung futun lima iha plástiku laran. Abia husi dook dehan ba Mamá

“Ama, lori saida, ama la hola na’an ga?, ha’u nia roupa foun laiha ga?” ko’alia nune’e no liman hadau daudaun plástiku ne’ebé maka lori ne’e.

“Agora ita osan laiha, maibé tinan foun Mamá promote sei hola roupa foun no ita sei han na’an.”

Sonia nafatin tanis, mais Ani lae karik sei ki’ik no seidauk komprende didi'ak saida mak sinifikadu husi natál ne’e rasik, kalan ne’e tan udan laiha ema ida entre ami mak ba misa. Mamá hakat tama dapur laran hanesan baibain nia te’in ba ami, iha kalan ne’e ha’u haree Mamá hamoos modo ho matan-been, ha’u hakat tuir bá Mamá no tuir iha nia sorin hodi dehan;

“Mamá nu’usá tanis?” husu ho oin triste.

“Deskulpa natál tinan ida ne’e Mamá no Papa labele halo buat di’ak ruma ba imi na’in-‘tolu, Mamá só bele hola mak kankung de’it ba imi” ko’alia nune’e no liman hamoos nafatin modo.

“Laiha buat ida Mamá ne’e mós di’ak ona bá ami duké han etu maran” ko’alia nune’e no hakuak Mamá no hamoos nia matan-been.

Sorte di’ak mós iha kalan ne’e la udan boot, ami mós bele simu natál ho hakmatek lae karik natál ami sei simu ho udan-been ne’ebé nalihun iha uma laran. Te’in hotu tiha ajuda Mamá prepara hahán iha meza. Kalan ne’e ami han hanesan oras baibain tan Ani no Sonia dukur daudaun, kalan ne’e biar Papa moras maibé nia nafatin tuur iha meza ulun hodi dirije reza no akompaña ami han. Bainhira han hotu, ha’u foti sai prezente ne’ebé ha’u hola fahe ba sira ida-idak.

“Ha’u iha prezente simples ida ba imi hotu, ha’u sosa loron hirak liubá” ko’alia nune’e no hasai daudaun roupa iha plástiku laran fahe ba sira.

Ho oin hafodak Mamá dehan “ó hetan osan husi ne’ebé mak hola ne’e”

“Husi fa’an lata aat sira ne’e” ha’u hatán ho oin kontente.

Ani simu kamiza ne’e ho oin hamnasa maibé Sonia nafatin hatudu oin triste;

“Karik nia la gosta ho prezente ne’ebé ha’u fó ne’e.” hau hanoin iha laran.

“Sonia nu’usá halo oin aat ne’e” Mamá husu ho oin sériu.

“Ama vistidu la jeitu liu la hanesan ho Abia nian ne’e” hatán ho oin naburut.

“Sim la jeitu duni, maibé ó la haree ba saida mak ó nia maun halo ne’e, nia la’o iha dalan hodi hili lata mamuk tau hamutuk hodi hola ó nia vistidu ne’e tansá mak dehan la jeitu, natál hanesan tempu ne’ebé ita fahe domin ba malu liuhosi Jesus nia moris. La’ós dehan natál ita tenke simu ho roupa foun maibé oinsá mak ita prepara ita nia fuan no fiar ba Maromak liuhosi Jesus nia moris” Mamá ko’alia ho lian hirus.

Ha’u tuur nonook no laiha lian karik, roupa ne’ebé ha’u hola la merese, Papa hakat mai hakuak ha’u hodi dehan “Obrigada oan ba prezente natál ne’e, deskulpa papa labele halo buat di’ak ruma imi ba na’in tolu iha kalan natál ne’e” Mamá mós hakat mai hakuak ha’u hodi dehan “obrigada oan” ko’alia mai ho matan-been.

Sonia ho Ani hakat mai ha’u hodi dehan “obrigada maun, ha’u gosta vistidu ne’e no aban ha’u sei hatais” ami na’in-lima hakuak malu ho matan-been hodi komprementa malu iha natál kalan. Haksolok natál nia ba imi hotu.

Dili, loron-22 fulan-Dezembru tinan-2016