19 Mei 2016

SI’AK HELIK NETIK TA’UK


Obrigada Jornál Independente
públika ona istória badak ne'e.
Dadeer hakmatek, ha'u sei mout iha mehi naruk ho kodisaun isin-rua halo ha’u baruk atu husik toba fali. 

Teki-teki lia bokar hanesan ha’u nia kaben hakilar “hadeer ona Militár Indonézia tama ona Dili” ha'u hakfodak husi mehi naruk ne'e, fuan fekit maka’as ho oin-hakfodak hadeer husi toba fatin. Halai sai husi kuartu laran hodi haree saida mak akontese. 

Ha'u-nia kaben ho nia mane maluk sira ne'ebé involve an iha Forsa Milísia FRETILIN prepara an hotu tiha ona ho sira-nia kilat, ha'u-nia kaben dehan ba ha'u;

     “imi prepara-an ho sasán hodi hein, ha'u sei lori uluk   komandante balu nia família  ba subar pois mak ha’u tun fali mai hodi foti imi”.

Hein maka hein avansa inimigu hahú maka’as, ahi-suar iha fatin- fatin, kilat lian hanesan batar sona, funu mak ida ne'e ona karik, haforsa-an ho orasaun biar matan-been nafatin sulin. 

Ha'u ho ha'u-nia oan mesak, kilat lian hata’uk nia no tanis iha ha'u-nia hakuak. Sidade Baucau hahú la hakmatek militár Indonézia ho karreta boboot halai maka’as iha sidade laran, bandeira mean ho mutin dada iha fatin-fatin. 

Iha ne'e mak ha'u-nia moris hahú la hakmatek fiar ba malu mós hahú mihis, ema kesar malu tun sa’e no ha'u monu iha lasu sira ne'e hotu.

Iha kalan ida depois sinu igreza lian, militár Indonézia mai lori ha'u bá Pouzada, bainhira ha'u to'o iha ne'ebá ema barak iha ona salaun boot ida nia laran, matan-ikun fihi ba malu maibé laiha lian. Só matan-been de’it mak habokon hasan. 

Balu tuur hakru’uk ho oin-namkurut, ha’u hakat ho ain-nakdader tama ba salaun boot ne’e, klamar ne'e sente lakon husi isin-lolon. "Na’i saida mak sei akontese ba ami."

Iha tuku sanulu resin rua kalan, ami hotu tuur ho matan dukur maibé tilun ne’e la dukur, kalan ne’e saida mak sei akontese ba ha’u no ha’u-nia maluk sira, lakleur de’it hakat ho lian tuk.. tak... tuk.. tak... tarutu botas militár hakbesik mai, matan hotu iha fatin ne’e hateke hotu ba odamatan sé mak loos mak hakat mai ne’e.

Matan ikun haree hetan botas metan ho roupa makerek hanesan ai-tahan matak (lore) hakat mai ho oin-buis dehan “ami mai atu lori Ibu Lela”, hotu-hotu hateke lesuk mai ha’u. Ha’u hamriik maibé liman ain-nakdedar “Jesus saida mak sei akontese mai ha’u”.

La’o tuir militár nia kotuk, sira lori ha’u bá kuartu ki’ik ida, iha fatin ne'e iha meza ki’ik ida ho kadeira rua sei oin ba malu. Sira haruka ha’u tuur iha kadeira ne’e, hamate tiha lampu eletrisidade no hela de’it naroman lilin iha meza leten. 

Militár sira tama sai sala ki’ik ne'e. Ema ne'ebé investiga ha’u mós troka hela de’it, buatamak sira ne'e si’ak tebetebes sira tuku meza bainhira enkereitu ha’u la hatán. Iha fiu metan ida latan iha ha'u nia sorin kuandu sira tuku meza lakleur sira uza elétriku hodi xoke ha'u.

Iha kalan dahuluk sira seidauk halo buat ida mai ha’u só xoke de’it ho elétriku isin sira ne’e sente hanesan ema kaer ai mak baku. Ha’u la hatene saida mak sira ko’alia iha mós maluk Timor ajuda tradús ba militár sira ne'e.

Iha kalan daruak sira nafatin husu ha’u;
Ó nafatin kontaktu ho GPK sira”
Lae, ha'u laiha kontaktu ho sira tanba ha'u-nia ona mós sei ki'ik no ha'u ho kondisaun isin-rua oinsá mak ha’u halo kontaktu ho maluk sira iha ai-laran” hatán ho lian-si’ak atu nune’e sira labele deskonfia.

Kuandu hatán hanesan ne'e sira haruka lolo ha’u nia ain ba oin mais kilat, pistola latan iha meza leten no nia tutun se hela mai ha’u “lolo ain” militár ho isin-boot ida hakilar mai, ha’u halo tuir, militár ida foti kadeira tau iha ha’u-nia ain fuan boot, nia la’o hadulas ha’u hodi husu

“Ó kontaktu ho sira iha ai-laran”,
“Lae”.

Nia tuur kedas iha kadeira leten ra'an fekit sai husi ain-fuan boot, maibé sira la interese ho ida ne'e. Depois ho oin-buis nia dehan “imi ho GPK sira kuandu imi ba dansa iha Bucoli eletrisidade laiha imi sunu de’it lampuriña ne'ebé halo husi kamí, imi dansa iha nakukun hanesan lo'os ema komunista”.

Iha ne'e sira komesa sunu sigarru ha’u-nia isin-lolon no xoke ho elétriku, ha'u hanoin bainhira sira xoke ona ho elétriku sira sei husik ha’u no lori ha’u ba hamutuk ho ha’u-nia maluk sira seluk iha salau boot ne'e, afinál lae, militár ida hakilar mai hodi dehan;

Buka baju.”
 “Ha'u mai iha ne'e atu investigasaun la'ós mai atu hasa'e fali roupa, lei ida ne'ebé mak haruka ema hasa'e roupa hodi halo investigasaun ha'u hatán ho oin-hirus no lian nakdedar.

Sira hakilar ha'u, ne'e la'ós mane ida de’it mak iha sala ki’ik ne'e maibé sira na’in-tolu. “Buka baju” ha’u kaer metin ha’u-nia faru no lakohi atu hasa’e. Sira rakut ha’u nia faru to’o butaun sira ne’e kotu hotu, hafoin sira lori sigarru sunu ha’u-nia susun.

Halo tuir de’it sira haruka hodi salva moris, “berdiri kamu ha’u hamriik no haruka ha’u hasa’e kalsina, moe no ta’uk kahur malu, ha’u hamriik la ho roupa hanesan tiha labarik ki’ik, nafatin kontra maibé sira-nia forsa liu ha'u.

Sira lolo liman hodi kaer ha’u oin-lulik hodi dehan;
“Imi bá dansa ho GPK sira ne'e halo hanesan ne'e”
“GPK sira la'ós hanesan ne'e, ha'u foin mak haree lolos afinál imi mak komunista” ho oin-mean, ha’u hatán.

Bainhira sira haree ha’u la forsa ona sira dudu monu ha’u ba rai. Ha’u tanis iha nakukun laran isin ne’e sente la'ós ona hanesan ema. Depois sira bolu fali ema seluk mak mai hasai ha'u husi sala ki’ik, hodi ba hamutuk fali ho ha’u nia maluk sira.

Sira dada ha’u sai husi kuartu ki’ik ne'e ho isin molik lahó roupa, ha'u hodi liman mak taka netik ha’u-nia oin-lulik no susun, moe mais atu halo oinsá, moe ne'e só taka de’it ho matan-been, kuandu ha'u to’o iha salaun-boot ne'e ha'u-nia maluk feto sira simu de’it ho matan-been hodi hakuak ha'u hodi bainhira to'o bá sira.

Sira halo aat mai ha’u hodi viola biar ho kondisaun isin-rua. Matan-been sulin hanesan udan-been husu ba maun Jesus salva ha’u-nia oan ne’ebé iha knotak ne'e, labele halo abortus para ha'u bele konta ba nia no sei Timór ukun-an karik ida ne'e mak ha'u nia rikusoin ne’ebé ha'u sei konta ba ha'u-nia oan no jerasaun tuir mai.

Nb: Istória badak ne'e hakerek bazeia ba realidade ne’ebé autór istória konta, no autór istória husu atu la fó sai nia identidade lolos, nia husi hela mensajen ba jerasaun foun katak Timór-Leste hetan nia ukun rasik-an la'ós liuhosi prosesu ida ne'ebé fasil, ami-nia luta mak to'o ona iha ne'e. Agora ukun-an ona tempu ba jerasaun foun nian hodi luta ba dezenvolvimentu nasaun ida ne'e. 

Dili, loron-19 fulan-Maiu tinan-2016

Tidak ada komentar:

Posting Komentar