DALAN MORIS

Huuumm.... dada iis naruk hafoin husik fali hodi fó forsa ba hakat ne'e, hanoin no esperansa namlele hanesan ai-tahan maran monu ba rai, anin mós hú maka'as kole hasoru laloran moris ho korrente ne'ebé maka'as.. 

Hakat hahú nakselok bá-mai koko para no hamriik haree futuru, futuru ne'ebé sei falun ho abu-abu, malahuk iha matan hodi haree.

Karik bele muda tempu ba kotuk, hakat ne'e lakoi muda pazu ida no sei nafatin iha ne'ebá, mais moris mak ne'e biar nakselok barak hakóres hakat ne'e. 

Ema ida-idak ho nia dalan moris, lalika protes bainhira dalan ne'ebé ó hili nakonu ho ai-tarak, agora oinsá hakfilak ai-tarak ne'e sai algudaun. Ho espera no fiar metin buat sei furak tuir tempu, pasadu lori atu hadi'a di'ak liután. Buat hotu iha futuru hanesan misteriu, ita bele planu maibé ida ne'ebé horik mak sei deside.. 

Fuan boot nafatin hasoru realidade biar moruk maibé ne'e realidade, laiha ema ida moris mesak fiar ho Maromak nia grasa no ajuda liuhusi ema seluk nia liman iha no prontu atu hasé sei hakat ne'e hahú nakselok. 

Dadeer di'ak

Dili, loron-23 fulan-Novembru tinan-2016

DOMIN TUBUN BURAS IHA GRUTA COMORO

Obrigada Jornal Independente publika ona istoria badak ne'e
Edisaun Sesta feira-18 fulan Novembru tinan-2016

Udan maka’as iha dadeer hakmatek, oras hatudu tuku walu liu minutu sanulu ruanulu, lurón hahú fuik. Tun husi mikrolet halai lailais hamaha an iha ai-matan dukur nia okos “ha’u kal bokon no tarde fali ona”. Ain foin hakat ba lurón  sorin husi kotuk ha'u rona ema bolu ha'u-nia naran.

“Aida” fila kotuk lailais hodi haree tan lian ne’e la foun mai ha’u.

“Hein ita bá hamutuk” ko’alia nune’e no liman hatudu hela ba nia sombriña.

“La’o ona mai ga, ita tarde ona ne’e” hatán ba nia ho oin buis.

“Rai udan lahatene lori sombriña, ema ajuda taka lesuk sombriña sei si’ak tan”

Ami la’o besik malu maibé la ko’alia ba malu, ami hanesan tiha ema fuik iha liña no mahon ida iha sombriña nia okos. Bainhira ami to’o iha portaun boot eskola nia oin ha’u la’o lailais husik hela nia tan ta’uk ha’u-nia feto maluk sira seluk atu haree.

Tubun domin mós hahú husi ne’e hafuhu tuituir ida-idak nia atividade maibé ibun toos atu dehan sai. Husi tempu ba tempu tubun ne’e hahú buras. Iha lokraik ida ha’u ho ha'u-nia belun sira la’o halimar ba iha gruta ki’ik iha foho hun Comoro, ha’u hakat hakbesik gruta ne’e haree hetan nia ho nia belun sira. Nia hakat mai ho hamnasa midar hodi dehan;

“Imi mai hotu iha ne’e ga?”

“Ha’u ho ha’u-nia kolega sira mai iha ne’e atu halo ami-nia servisu grupu tan fatin ne’e hakmatek liubá ami hodi estuda” hatán ba nia ho oin ta’uk.

“Sei hanesan ne’e ita estuda hamutuk de’it ona”

Ha’u nonook no la hatán. Ha’u-nia belun sira husi kotuk bisbisu mai hodi dehan;

“Ita estuda hamutuk de’it ho sira karik ita lahatene sira bele ajuda.”  

Ha’u nonook no halo tuir de’it sira-nia hakarak ami tuur no estuda hamutuk duni maibé nia matan ikun haree beibeik. Ha’u nonook no hakru’uk fuan ne’e sente la hakmatek tan matan ne’ebé hateke mai kro’at tebes, ha’u la nota mensajen ne’ebé hato’o liuhosi matan ne'e.

Hotu-hotu tuur estuda ho sériu tan ezame mós besik ona. Lakleur ha’u-nia belun ida hamriik iha klaran hodi deha;

“ita fila ona tan rai mós besik nakaras ona, aban bá eskola mak ita kontinua fali” 

Ami hotu hamriik husi tuur fatin ne’e ida-idak hamriik no arruma nia kadernu ba pasta laran. Ha'u foin atu fila kotuk, Anato hamriik ona iha ha'u nia oin hodi dehan;

“Aida orsida ita fila hamutuk” doko ulun de’it bainhira nia dehan nune’e. 

Ho lian maka’as nia hakilar ba ha'u-nia belun sira “kolega sira imi keta fila lai. Ha’u atu dehan buat ida ba imi no ha’u hakarak imi hotu sai sasin.”

“Anato saida mak ne’e??” ha’u belun sira nakonu ho dúvida no hatán ho lian barullu.

“Imi kalma lai mak ha’u dehan ba ga?” Anato hatán ho kalma.

“Dehan ona ga? Agida husu ho oin-hamnasa.

“Ha'u dehan mais imi hotu keta hirus, Aida ó mós keta hafodak bainhira ha’u dehan ida ne’e. Ha’u gosta ó no hakarak namora ho ó” ko’alia mai ho oin-mean.

Ha’u nonook no hafodak tebes ho Anato nia liafuan ne’e ha’u belun sira hakilar mai ho lian maka’as “Aida simu ka lae?”, ha’u nonook no doko ulun de’it hodi fó sinál katak simu, hotu-hotu iha fatin ne’e haklalak ho kontente no tubun domin mós hahú buras iha gruta Comoro.

Lokraik ha'u fila bá uma ho fuan kontente no buras hanesan ai-funan rosas jardín, fulan dahuluk domin ne'e nakonu ho haksolok hafoin ezame trimestre dahuluk remata, nia oin komesa muda an no falta beibeik no dala barak ami promete hasoru malu iha gruta nia la mosu bá, moras ne'e halo nia isin sai krekas ba beibeik.

Anato mane ida ne’ebé simples no di’ak tebes, nia inan-aman mate bainhira nia sei ki’ik. Nia hela ho nia tiun, kuandu nia hetan moras nia família deside haruka nia ba hela  ho hau-nia avó  iha foho hodi halo tratamentu tradisionál. Anato haruka surat ida mai ha’u hodi husu deskulpa tan dala barak la halo tuir promesas ne’ebé mak nia halo, iha karta nee nia hateten;

“Doben ha’u hadomi tebes ó, ha’u tenke husik mesak iha tempu naruk. Família deside ona katak ha’u tenke fila ba foho hodi rekopera lai ha’u nia saúde. Nafatin akompaña ha’u liuhosi ó nia orasaun. Ha’u promete sei fila ba ó tan ne’e ha’u husu ó atu hein ha’u tarde ka sedu ha’u sei fila ba ó-nia sorin, keta haluha kontaktu nafatin ha’u. Saudades ó laiha rohan.”

Ha’u simu karta ne’e ho fuan taridu no saudades nia. Tinan ida liu daudaun no ami mós akaba sekundária. Biar dook komunikasaun entre ami la’o di’ak nafatin liuhosi via SMS no dalaruma nia mai férias iha Díli ami sempre hasoru malu iha Gruta Comoro. 

Fatin favoritu ami na’in-rua no fatin hodi hakotu saudades no haburas domin, fahe hasesuk kontente, triste, fatin ne’e mós sai sasin hametin ami nia fiar ba uma kreda.

Anato mane ida ne’ebé ativu mós iha atividade igreja nia lian furak bainhira hananu. Iha loron ida nia SMS ha’u hodi dehan “doben iha tempu badak ha’u sei bá Dili. ha’u hatene ona fatin ne’ebé ha’u atu bá. Husi ki’ik ha’u iha mehi hakarak sai amu lulik, ó hatene ha’u-nia mehi ne’e” 

Ha’u simu mensajen badak ne’e ho oin-naburut maibé tan domin ne’e boot tebes ha’u halo tuir de’it nia hakarak mais fuan ne’e revolta no lasimu desizaun no dalan ne’ebé nia hili.

Iha loron ne’ebé nia tama asrama. Kontaktu ne’e mós sei la’o nafatin tubun domin ne’e hahú buras no hamriik metin hanesan ai-hun ne’ebé mehi hela udan iha tempu bailoron naruk. Ha’u lakohi sai ema ne’ebé egoista maske ha’u  hatene katak desizaun ne’ebé nia foti sei hakanek ha’u-nia fuan, ha’u nafatin firme hodi apoiu nia.

Tinan haat liu daudaun, ha’u nafatin pasiénsia hodi hein nia, tempu hasaru malu mós hahú la hanesan uluk. Domin ne’ebé nia hatudu mai mós hahú mihis;

        “Nia hadomi ha’u ka lae?”  

Ami só hasoru malu kuandu iha misa boot ruma, komunikasaun mós la’o lahanesan uluk. Fuan ne’e sente dook husi nia. Tama tinan lima ha’u koko atu simu mane seluk hodi troka nia fatin maibé fuan ne’e reseita mane ne’e.

Ha’u fiar katak Anato sei la fila mai ha’u tan iha loron dahuluk nia tama asrama nia dehan kedas ba ha’u;

“Ha’u bele halo tuir hotu ó nia hakarak maibé labele husu ha’u sai husi semináriu”  

Tama ba tinan lima ha’u foti desizaun troka prenda ho mane seluk mais nafatin fuan ne’e seidauk prontu simu mane ne’e. Domin ba Anato halo ha’u delek ba domin ne’ebé iha matan laran. 

Biar komunikasaun entre ami kotu maibé iha loron moris nia nunka haluha hato’o parabéns ho liafuan murak halo laran ne’e metin liután ba nia maibé metin ne’ebé só halo kanek ba an.

Bele iha seremónia troka prenda entre ha’u no Abio maibé fuan ne’e sei susar atu haluha Anato. Abio mane ida ne’ebé di’ak tebes no hadomi ha’u prontu simu ha’u.

Biar nia hatene katak domin ne’ebé ha’u iha fó ba mane seluk. Iha loron ida nia konvida ha’u la’o halimar iha tasi ibun, iha ne’e ha’u fakar sai saida mak ha’u sente ba nia, nia kaer ha’u nia liman hodi dehan;

“Aida ha’u hatene ó la hadomi ha’u, fó nafatin tempu ba hodi haluha Anato no simu ha’u-nia domin maibé labele ha’u hein kleur demai. 
Tinan ida liu ona ha’u sei nafatin pasiénsia tan domin ne’ebé ha’u iha ba ó boot tebes, karik ha’u bele sukat ha’u-nia domin ba ó hanesan mós ó-nia domin ba Anato. Ha’u mós mane hanesan nia, ha’u lakohi ó lakon tempu hodi hein buat ne’ebé sei la sai ó nia so’i”

Ha’u nonook. Koko ho forsa tomak hodi haluha Anato mais nia lalatak mosu beibeik mai. Triste bainhira haree Abio nia oin. Ha’u-nia hahalok no sentimentu ne’e la’ós hakanek de’it ha’u-nia fuan maibé hakanek mós Abio. 

Ha’u rasik la komprende sah sentimentu mak ne’e. Iha loron ne’ebé nia simu ordenasaun ne'e hanesan novidades di'ak ba nia família maibé triste boot ida ba ha'u.

Tinan hitu ha’u hein ho pasiénsia mais la’ós ida ne’e mak ha’u-nia hakarak. Laran ne’e todan tebes I ha’u egoista duni. Ha’u deside la partisipa iha misa ordenasaun ne’e no iha nia misa ba dahuluk iha nia rai moris fatin, nia konvida ha’u no prepara fatin ba ha’u no belun sira seluk atu partisipa iha misa ne’e maibé ha’u la mosu.

Ha’u-nia sala ne’e iha ne’ebé, tinan barak ha'u nonook tan ha’u lakohi sai ema ne’ebé hamate ó-nia mehi no promesas ne’ebé ó halo ba ó an. 

Semana rua liu daudaun hafoin simu votus, ha’u hanesan lakon boot ida iha moris ne’e, ha’u la fó sala ba nia tan ha’u hatene momoos katak nia sei la fila mai ha’u mais tansá ha’u nafatin hein no abandona Abio.

Lokraik ida ha’u tuur varanda haree labarik sira ne’ebé halai bá-mai  iha lurón, karreta mutin ida para iha uma oin. Labarik sira halai hasoru hodi hakilar “boa tarde amu” ha’u la espera katak nia sei mai vizita ha’u ho batina mutin. Triste no kontente kohur malu bainhira haree mehi ne'ebé nia duni sai realidade, biar mehi ne'e hakanek ha'u.

Husi dook nia hakat mai kaer ha’u nia liman hodi dehan;

“Tansá iha ha’u nia misa ordenasaun ó la mosu ba” ha’u nonook no lahatan liafuan ruma ba nia.

“Ó hirus ha’u karik?, ha’u rona buat barak husi kolega sira, ha’u sala duni ba ó tan fó hela harapan ba ó, mais tansá ó labele haluha no simu Abio.” nia nafatin fó korajen ba ha’u.

“Tinan barak ha’u hein, tinan barak mós ha’u nonook. Ha’u kontente bainhira ó mai vizita ha’u hatais batina mutin, mais ha’u labele bosok ha’u-nia an katak domin ne’ebé ha’u iha ba ó boot tebes”

“Ha'u nafatin hadomi ó nu’udar ha’u nia feton, no domin ne’ebé ha’u iha ba mós labele ó hanesan uluk, ha’u sei haka’as an atu hakmatek hodi husik ó livre hili ó-nia pilihan no ha’u sei akompaña nafatin iha ha’u-nia orasaun.”

“Obrigada mai vizita ona ha’u, parabéns tan mehi ne’e sai duni realidade, no ho tempu ha’u mós sei haluha ita no simu Abio nia domin. Nafatin akompaña ha’u ho orasaun tan ne’e mak forsa mai ha’u hodi haluha ita” ko’alia nune’e no lolo liman hodi hato’o parabéns maibé fuan ne’e hanesan ema sona hela ho tudik.

Ha’u nafatin hatudu ha’u-nia hamnasa kontente hodi haluha kanek ne’e. Lakleur Abio mós mosu mai iha Anato nia oin nia kaer ha’u nia liman entrega ba Abio hodi dehan “haree didi'ak ha’u nia feton, labele halo nia tanis, ha’u sei nafatin akompaña imi na’in-rua liuhosi ha’u nia orasaun semana oin ha’u sei ba hala’o ha’u nia knaar pastorál iha ema nia rai. Bainhira ha’u fila mai ha’u hakarak haree imi na’in-rua moris hakmatek no hadomi malu to’o ferik no katuas” Abio mós hakuak nia hodi dehan “amin, obrigada ba orasaun, la’o ho Maromak”.

 Ha’u laran monu ba Abio ho Anato nia orasaun, fulan neen tuirmai ami na’in-rua deside ba tau naran iha igreja hodi simu sakramentu kaben no Anato kumpre duni nia promesas katak iha loron ha’u kazamentu nia sei fila mai no prezidi misa ba ami na’in-rua Abio, husi ne’e ha’u promete ba ha’u nia an katak sei laiha tan mane seluk iha ha’u nia fuan hodi troka Abio, Anato hanesan memória ida ne’ebé sei haloot didi'ak no metin iha pasadu.

Nb : istória ne’e hanesan istória fiksaun no la refere ba ema ida, ba maluk sira ne’ebé mak hakarak hato’o krítika no sujestaun bele manda ita-boot sira mai email este.amaral8@gmail.com

Dili, loron-15 fulan-Novembru tinan-2016

FENOMENA LOJA CHINA HAHÚ DOMINA DILI LARAN

Husi sikun ba sikun sidade Dili no territóriu Timor laran ema Chinesa hahú domin merkadu nasionál. Husi sikun ba sikun mós loja dolar ida mós butuk ba butuk.

Iha loron hirak liubá bainhira asesu fecebook haree ema balu komesa kestiona kualidade sasán, balu dehan wainhira sosa gel fuuk nian, uza ba fuuk isin komesa mean no bubu. Sorin seluk fali dehan nia prima balu ba sosa roupa laran hanesan sutian bainhira uza susun sai mean no bubu.

Prekupasaun mak ne’e sasán hira ne’ebé mak tama mai ne’e liuhosi teste saúde ka lae?

Se ita liu iha lurón Hudi laran, agora daudaun nakonu ho loja China, hudi sira ne’ebé antes ne’e okupa rai mamuk sira ne’e mós hahú menus. Hudi Laran agora hela de’it naran no troka tiha de’it ba Kampung China. Karik ha’u sala maibé ida ne’e mak ha’u nia prekupasaun.

Negosiate ki’ik iha merkadu tradisionál halerik tan modo sira sai dodok no la folin tan sosa na’in sira prefere butuk iha China uma. Klaru katak konsumedores iha direitu atu kompras iha ne’ebé de’it. Maibé sei ita ko’alia hakbit ekonomi povu iha baze. Povu ida ne’ebé mak ita hakbit daudaun??

Sé loos mak sei hatán prekupasaun ne’e?

Dili, loron-10 fulan-Novembru tinan-2016

FINADO LOKE KANEK BA DALA RUA

obrigada ba Redasaun Jornal Independente ne'ebe publika ona istoria badak ne'e iha edisaun edisisaun Sesta-Feira, 11 fulan-Novembru tinan-2016

“La’ós ida ne’e mak ha’u nia mehi. La’ós mehi aat ne’e mak ha’u hakarak tansá ó husik hela kanek ne’e mai ha’u, sala sah mak ha’u halo ba ó, ha’u só hasa’e orasaun ba Na’i Maromak atu ó bele hetan fatin di’ak iha reinu lalehan amin.”

Fuan ne’e duuukk…. daakk… hanoin hela loron aban, loron ne'ebé sei marka istória foun iha ami nia domin, ami sei hamriik iha altar nia oin hodi simu sakramentu kaben ba dahuluk no dala ikus iha moris. Ha'u tuur iha kama leten haree vistidu mutin ne'e tara iha didin-lolon, ai-funan rosas ne’ebé latan iha meza leten hamnasa mihis hanoin hela loron aban, mehi foun mós sei hahú iha loron ne’e.

Ai-funan rosas nia furak hakaan matan hakbesik ba nia, tekiteki telefone mós bidu iha meza leten foti matan hateke ba telefone ne'ebé lakan iha meza leten hakerek liafuan "Amor", hatán ba nia ho hamnasa midar;

"Doben ha'u iha prezente furak ida ba ó, ha'u hakarak fó prezente ne'e ba ó antes ita loron aban".

"Prezente saida mak ne'e, aban mak fó de'it labele ga?"

"Ha'u saudades loos ó, ha'u lakohi hein tan to'o loron aban, sei hein to'o aban ne'e kleur demais". Ko'alia mai ho lian sériu.

"Agora ó iha ne'ebé? Husu ba nia ho lian sériu mós.

"Ha'u iha uma, agora foin atu aranka bá"

"Lokraik ona ne'e haree halai motór neineik".

"Di'ak mor, ha'u hadomi loos ó". Hatán mai no dada iis boot.

Fuan hahú la hakmatek sah prezente mak nia atu fó mai, tansá nia labele pasiénsia hodi hein to'o aban, ha'u hanoin de'it iha laran. Liu tiha minutu tolunulu nia la mosu mai. Fuan ne'e hahú la hakmatek liután la'ós tanba prezente ne’e maibé hanesan buat boot ida atu akontese. Tuur la hakmatek iha kama leten hafodak ho SMS badak ida tama mai hodi dehan “Ason hetan dezastre agora iha ospitál ho kondisaun kanek todan.”

Lee mensajen badak ne’e ho matan-been liman ain nakdedar iha fatin, lakleur Mamá dere odamatan hodi dehan  "Ana, ó  troka roupa agora ita bá ospitál ba haree Ason lai, hatene hela aban atu kazamentu sei la'o bá-mai, buka saida karik"  Mamá ko'alia ho hirus.

Kalan ne'e ha'u to'o duni iha ospitál no nia iha sala ICU, fuan ne'e la forsa haree nia ne’ebé latan iha kama leten, la book an. Nia Mamá hakat mai hakuak ha'u matan-been hodi dehan;

 "Ita reza de'it atu nia bele liu faze todan ne'e". Ko'alia mai ho lian nakdedar.

"Mae, ha'u la forsa haree nia toba hanesan ne'e, sei ohin ha'u hatene katak prezente ne'ebé nia atu fó mak ida ne'e ha'u sei la simu no la hatán nia atu mai hasoru ha'u".

Agida nia alin ikun hakat hodi dehan “bin, buat hotu planu maromak nian.”

Ha'u hakat tuur iha nia sorin hodi dehan "mór, hadeer ona ga! Toba iha ne'e halo saida. Ita nia festa kazamentu buat hotu prepara ona ne'e, aban ita atu simu sakramentu kaben nu'usá ó toba fali iha ne’e"  ho tanis doko nia isin ne'ebé latan iha kama leten. Ema hotu iha fatin ne'e tuur ho matan-been, "prezente ida ó atu fó mak ne'e ga?" . Ha'u tuur iha nia sorin no kaer metin nia liman, Mamá hakat hakbesik mai hodi hodi dehan;

"Ita fila ona, aban mak mai fali."

"Imi fila uluk ona ba, dehan hela ba família hotu katak aban ami sei la kazamentu ita hein to'o nia di'ak lae!" 

Ason nia Mamá mós hakat habesik hodi dehan "saida mak Ana dehan ne'e loos, agora ita reza de'it par nia bele di'ak lailais".

"Mae, sira mós fila ona, husik ha'u ho alin sira mak iha ne'e"

"Labele tanis maibé reza ba nia, Mamá hatene ne'e todan ba ó maibé ó tenke forsa ba nia"  ko'alia nune'e Mamá hakbesik mai hodi hakuak no hamoos ha'u nia matan-been.

Ha'u nafatin tuur iha nia sorin, lakohi lakon minutu ida haree nia oin ne'ebé  falun ho ligadura no mangeira ki'ik ne'ebé rebo-rebo iha nia isin, ha'u nafatin bisbisu hodi dehan "doben ha'u hadomi ó"  nia nein hatán só matan-been sulin habokon hasan, ha'u hakilar hodi bolu doutór sira "doutór mai lae, nia tanis ne'e", "ita-boot sira bele sai lai fó tempu ba ami hodi halo kontrola ba nia".

Ha'u tuur liman ain nakdedar iha ICU nia oin, hanoin ne'e iha nakukun laran. Agia hakat mai hakuak ha'u hamoos ha'u nia matan-been "Bin keta tanis demais, bin mós persiza deskansa", " ha'u di'ak hela, atu deskansa hanu'usá agora ema ne'ebé ha'u hadomi tenke hasoru situasaun defisil entre mate no moris"  ko'alia nune'e no matan-been nafatin sulin. "Karik ó iha ha'u nia fatin ó prontu ka lae simu situasaun ne'e konta de'it oras ami atu simu sakramentu kaben, tansá ha'u tenke mai tuur iha ICU hodi hein nia, la'ós ida mak ha'u nia hakarak".

Lakleur doutór mós sai mai ho oin triste hodi dehan "agora ami labele halo buat barak tan nia fuan mós la funsiona ho di'ak, ita reza atu Na'i hakraik milagre ba nia, ami esforsu tuir ami nia bele desizaun hotu iha maromak nia liman"  Doutór ko'alia nune'e basa ha'u nia kabas la'o daudaun ba haree fali pasiente seluk.

Ha'u hakat tama ba sala laran ho matan-been no nafatin tuur iha nia sorin, oras hatudu tuku haat dadeer alin sira balu fila bá uma hodi deskansa, ha'u nafatin tuur no lakoi lakon minutu ida atu haree nia oin, buat ne'ebé sei metin iha memória iha tuku lima nia loke matan hamnasa mai ha'u lakleur raan sulin sai husi inus no ibun, Doutór sira halai lailais hodi mai salva nia, maibé buat hotu planu maromak nian. Karik Na'i hadomi liu nia no foti nia husi ha'u nia sorin.

Hamnasa midar hanesan dahuluk ami hasoru malu, hamnasa midar ne'e repete filafali bainhira ami fahe malu, la'ós prezente moruk ne'e mak ha'u hein, la'ós ida ne'e mak ha'u nia hakarak. Tansá ó hosik ha'u la tatoli nia liafuan ruma mai ha'u, hamnasa midar ne'e só husik kanek no matan-been mai ha'u.

Ha'u tuur ho matan-been iha kama ain la espera ida ne'e ida atu akontese mai ha'u nu'usá ó husik ha’u mesak iha tempu ne'ebé nia halo promesas barak mai ha'u, ha'u la forsa hala’o moris ne'e kuandu laiha ó, mundu nia furak mós lakon ona iha ha'u nia matan ho ó nia hamnasa midar ba dala ikus ne'e.

Karik ha'u bele muda tempu ba kotuk ha'u lakohi simu prezente ne'e, sah prezente loos mak ó hakarak fó mai ha'u, ne'e la'ós prezente furak maibé prezente moruk no hakanek fuan. Fatin hakmatek ne'e nakfila ba halerik matan-been lubun ida mak fakar iha ne'e, ó la'ós kanek de'it ba ha'u maibé  sira hakanek mós sira ne'ebé hadomi ó, sah sala mak ha'u halo ba ó.

La'ós ona loke tenda ba festa kazamentu maibé loke tanda ba mate uma ema sei la mai hato'o parabéns maibé sentindu kondolénsia, ó husik duni kanek no todan ne'e mai ha'u. Iha nia kaixau sorin, ó Mamá hakat mai tara korrente ida ne'ebé hakerek I Love You mai ha'u nia kakorok hodi dehan “ida ne’e prezente ikus husi Ason.”

Alito Rosa empresta fotografia lai

La ho prezente mós ha'u hatene ona katak ó hadomi ha'u, finado tinan dahuluk vizita ó nia rate, fuan ne'e todan tebes atu simu realidade, tilun sente resik bainhira rona kantiga furak ida husi Noah ho titulu Kisah Cinta ku “haruskah aku pergi tinggalkan dunia agar aku dapat berjumpah dengan mu” istória domin ne’ebé susar atu haluha no furak liu iha moris. Memória ne’e hotu sei metin iha fuan husi tinan ba tinan no sei haloot didi'ak iha fuan. Hadomi ó laiha rohan. 

Istória ne’e hanesan istória fiksaun no la refere ba ema. Ami hein maluk sira-nia komentariu atu nune’e bele hadi'a no hariku liután istória ne’e rasik, ba atensaun ha’u hato’o wain.

Dili, loron-4 fulan-Novembru tinan-2016

DOMIN HAKOTU MORIS

Hakerek na’in : Polan Lopes

Elia, feto ida ne’ebé badinas. Nia servisu loroloron mak te’in ba ema ne’ebé tuir workshop no halo servisu uma laran seluk tan hanesan suku pontu krus, desfiadu, borda no seluk tan. Feto ne’e feto ida ne’ebé ha’u hadomi liu, feto ne’e mak hahoris ha’u, trata ha’u to’o ha’u boot. Husi servisu ne’ebé nia halo ne’e bele ajuda netik ha’u nia apá hodi sustenta ami nia moris lor-loron. Tanba ha’u nia apá servisu hanesan taxista, nia rendimentu ki’ik.

Dalaruma ha’u nia ama rai etu, ha’u nia apá fila lokraik la han no toba de’it tanba dehan bosu hela. Loron kalan ha’u ho ha’u nia ama de’it mak tur iha meza kuadradu ne’e hodi han. Ha’u husu ba ama;

“Apá iha ne’ebé?”

 “Apá ohin fila husi servisu kala isin kole liu ne’ebé nia toba tiha”. Ama hatán

Loron kalan nune’e hela de’it, tempu mós la’o daudaun la sente tinan 11 ona ami moris hamutuk ha’u nunka sente oinsa família ida (inan, aman no oan) tur hamutuk konta istória no hamnasa. Ha’u hakarak loos atu la’o sai hamutuk ho ha’u nia inan aman, paseu hamutuk, sempre hamaluk ho ha’u iha tempu ha’u triste no mós kontente, hanesan ho ha’u nia kolega sira seluk. Maibé ha’u nia hakarak ne’e la realiza.

Loron ida ha’u nia ama fase roupa barak loos, “Bety mai lori roupa moos ne’e bá habai!!”  Ama bolu ho dada iis naruk husi bee posu ne’ebé  iha loos dapur kotuk. Bety, naran uma ne’ebé ha’u nia ama hanaran ha’u momentu ha’u moris. Ha’u hamriik husi hadak leten no ba habai roupa iha tali ne’ebé dada iha uma sorin.

Ha’u nia ama kose kalsa jeans ajul naruk ida ho oin buis de’it, la hanoin barak, nia tama dapur laran kaer mina rai iha jeriken ida fakar husi ulun to’o ain. Nia ho fuan tuku-tuku, nervozu, liman ain nakdedar hakat ba foti ai-kose. Kose dala ida, ahi komesa lakan maka’as han nia isin. “Bety…Bety….Bety….” ama hakilar maka’as husi dapur laran. Ha’u hakfodak halai tama dapur laran no hare saida mak akontese.

Fotografia dada husi Google

Ahi komesa han nia isin, komesa husi fuuk no roupa ne’ebé ha’u nia ama hatais. Ahi han nia kulit husi segundu bá minutu halo tiha mudansa kór iha nia kulit. Kór xokolate sai kór metan hanesan ahi anar, modelu kulit sai hanesan naan lalar. Oin bonita, inus kain tuda lakon tiha husi ha’u nia haree tanba nia oin bubu no kór sai metan tiha halo ita la koñese. Ibun lais haseedor agora sai monok ba ema hotu.

Ha’u bilan, ta’uk ho nakdedar hare de’it to’o ahi ne’e mate, ha’u nia ama mós monu no desmaia tiha. Viziñu sira rona ha’u nia ama hakilar ne’e no mai nakonu tiha uma simples ne’ebé didin ho bebak ne’e. Sira ajuda ha’u hodi hiit tiha kama leten. Bety ne’ebé ho idade sanulu hatete;

“Favór ida telefone ambulánsia  mai de’it ona” ho lian nakdedar

“Sim ha’u telefone agora maibé prepara ona ” tia ida hatán ho liman buti telemovel

“Ha’u mak tula bá ospital de’it ona” tiu João hatán husi kulu hun ne’ebé hamriik iha uma oin.

 Tiu João mós hakat daudaun ba nia uma ne’ebé ladún dook husi ha’u nia uma, maiz ou menuz 50 metru husi ami nia uma. Halo moris tiha kareta mikrolete mutin ho númeru 010 no mai tula tiha ama bá ospitál. To’o iha ospitál doutór haruka família sira sai hotu no doutór komesa halo kurativu nia kanek no liga oxygen tanba nia dada iis la normál ona.

Família sira iha li’ur komesa husu malu “tanba saida mak tia Elia sunu – an?” ha’u hakru’uk  ho matan-been suli husi hasan no inus turu habokon ha’u nia kelen. Kalsa badak (to’o ain tur) kór mean no faru ajul sai lensu ba ha’u iha momentu ne’ebá. Ho oin triste nein liafuan ida, karik tanba sei trauma ba akontesimentu ida ne’e.

Kring…kring…kring… tiu João nia telemovel lian, tiu João hatán no ko’alia maiz ou menuz 5 minutus. Afinál ha’u nia apá  mak telefone. Ha’u hateke sa’e hare ha’u nia apá  ho fetoran ida la’o mai. Ha’u la koñese feto ne’e. Ha’u halai ba haku’ak apá  ho matan-been no  komesa konta saida mak akontese.

Loro-matan hahú monu iha foho kotuk, naroman mean husi loro matan leno sa’e mai mundu, halo mundu ne’e sai furak iha lokraik kmanek ida ne’e. Oras hatudu tuku 18:00 otl, doutor sai mai bolu apá. Lakleur Doutór hakat mai no hatete

“Señora Elia iha kondisaun kritis nia laran tanba ahi han to’o nia fuan hotu, ne’ebé ita akompanha ho orasaun de’it, so Maromak mak bele determina”

Ha’u nia apá sai mai haku’ak ha’u dehan;

“Oan doben, di’ak liu fila  uma de’it ona tanba kalan ona, husik ha’u mak hein ó nia ama”

“Oinsá ho ama nia kondisaun? Doutor dehan saida?” ha’u husu ho lian maña

“Doutór dehan ama di’ak hela maibé nia seidauk  sadar ” apá  hatete ho liman rua kaer ha’u hasan no filafali bá tuur iha feto ida ne’ebé ohin mai ho nia ne’e nia sorin. Feto ho fuuk dada naruk to’o iha kanotak ne’e la liga nia, liman dada tun sa’e layar entiment Samsung metan ida hodi hare facebook.

Ha’u nia apá lakohi hare ha’u triste, karik tanba ne’e mak nia subar tiha novidade tristeza ne’ebé nia rona ne’e husi ha’u. Ha’u ho laran todan la’o sai atu ba uma, tuir dalan ha’u hanoin hela de’it  feto ne’ebé isin lotuk, hasan ku’ak, kulit morena ne’ebé mai hamutuk ho ha’u nia apá ne’e se?, Tansá mak ha’u nia nia inan sunu – an? Karik tanba problema uma laran? Ou karik tanba buat seluk? Maibé ha’u sei esforsu – an buka hatene tuir.

Fulan nia naroman borus husi vidru metan halo kalan ne’e sai furak tiha, lian úniku kalan nian komesa hasé situasaun silensu ne’e. Fitun hahú mosu, nakonu iha lalehan no fó mensajen úniku mai ha’u tilun. Oras hatudu tuku 21:00 kalan, lian úniku husi manduku, teki komesa halo barullu tiha situasaun hakmatek ida ne’e. Anin husi ventuña hafresku ha’u iha kalan ne’e, ha’u fuan tuku-tuku hela de’it hanesan buat ida atu akontese.

Ha’u sai husi ha’u nia quartu no hakat ba quartu sorin ne’ebé la do’ok husi ha’u nia quartu, só fahe de’it didin husi ha’u nia quartu rasik. Quartu ne’e ha’u nia apá ho ama nia quartu. Hakat neineik tama bá ho oin bilan. Dada loos tiha hena iha kulsaun leten, hikas hena tau iha sumasu leten, depois hiit sa’e tiha sumasu haree hetan surat tahan ida iha sumasu okos.

“ha’u laran moras, sente fuan ne’e ema tuku ho martelu, ha’u fuan dodok liu wainhira haree sira rua hamutuk. Ha’u hadomi liu nia nu’usá nia halo ida ne’e mai ha’u? ha’u terus durante tinan barak ona, ha’u nonook de’it ha’u labele halo buat ida tanba ha’u ema beikten (analfabetizasaun). Biar ha’u ema beikten maibé ha’u iha sentimentu bele ka lae ó konsidera ha’u nu’udar feto ida. Ha’u hakarak rona liafuan ida husi ó nia ibun ha’u hadomi ó, antes ha’u husik ó moris hamutuk ho nia to’o rohan laek. Ikus liubá ha’u nia oan doben Bety; estuda didi'ak ba, aban bain rua Bety sai feto raan hili mane ida ne’ebé hadomi ó atu imi rua bele moris iha dame no domin nia laran. Ama hadomi liu abin feto mesak.  Beijinhos…husi ama Elya ” lee ho matan been.

Ikus mai ha’u hatene ona katak ama sunu – an tanba ha’u nia apá selingkuh. Komesa husi ne’e ha’u la gosta ona apá. La kleur ambulánsia lian, ambulánsia ne’e mai para loos iha uma oin. Bety ho fuan dug dag hamoos matan-been, sai ba loke odamatan haree ema hiit sai ona nia ama husi ambulánsia. Ha’u la simu katak ama mate. Halai atu ba hasoru, labele tanba liman ain to’os hotu no monu tun tiha iha fatin,no desmaia tiha. Elya iis kotu duni kauza husi nia la’en selingkuh.

Nb: istória ne’e hanesan istória fiksaun la refere no didika ba ema ida, ba maluk sira mak hakarak hato’o krítika no sujestaun bele halo komentariu atu nune’e bele hariku liután istória ne’e rasik

Dili, loron-20 fulan-Outubru tinan-2016