DOMIN TUBUN BURAS IHA GRUTA COMORO

Obrigada Jornal Independente publika ona istoria badak ne'e
Edisaun Sesta feira-18 fulan Novembru tinan-2016

Udan maka’as iha dadeer hakmatek, oras hatudu tuku walu liu minutu sanulu ruanulu, lurón hahú fuik. Tun husi mikrolet halai lailais hamaha an iha ai-matan dukur nia okos “ha’u kal bokon no tarde fali ona”. Ain foin hakat ba lurón  sorin husi kotuk ha'u rona ema bolu ha'u-nia naran.

“Aida” fila kotuk lailais hodi haree tan lian ne’e la foun mai ha’u.

“Hein ita bá hamutuk” ko’alia nune’e no liman hatudu hela ba nia sombriña.

“La’o ona mai ga, ita tarde ona ne’e” hatán ba nia ho oin buis.

“Rai udan lahatene lori sombriña, ema ajuda taka lesuk sombriña sei si’ak tan”

Ami la’o besik malu maibé la ko’alia ba malu, ami hanesan tiha ema fuik iha liña no mahon ida iha sombriña nia okos. Bainhira ami to’o iha portaun boot eskola nia oin ha’u la’o lailais husik hela nia tan ta’uk ha’u-nia feto maluk sira seluk atu haree.

Tubun domin mós hahú husi ne’e hafuhu tuituir ida-idak nia atividade maibé ibun toos atu dehan sai. Husi tempu ba tempu tubun ne’e hahú buras. Iha lokraik ida ha’u ho ha'u-nia belun sira la’o halimar ba iha gruta ki’ik iha foho hun Comoro, ha’u hakat hakbesik gruta ne’e haree hetan nia ho nia belun sira. Nia hakat mai ho hamnasa midar hodi dehan;

“Imi mai hotu iha ne’e ga?”

“Ha’u ho ha’u-nia kolega sira mai iha ne’e atu halo ami-nia servisu grupu tan fatin ne’e hakmatek liubá ami hodi estuda” hatán ba nia ho oin ta’uk.

“Sei hanesan ne’e ita estuda hamutuk de’it ona”

Ha’u nonook no la hatán. Ha’u-nia belun sira husi kotuk bisbisu mai hodi dehan;

“Ita estuda hamutuk de’it ho sira karik ita lahatene sira bele ajuda.”  

Ha’u nonook no halo tuir de’it sira-nia hakarak ami tuur no estuda hamutuk duni maibé nia matan ikun haree beibeik. Ha’u nonook no hakru’uk fuan ne’e sente la hakmatek tan matan ne’ebé hateke mai kro’at tebes, ha’u la nota mensajen ne’ebé hato’o liuhosi matan ne'e.

Hotu-hotu tuur estuda ho sériu tan ezame mós besik ona. Lakleur ha’u-nia belun ida hamriik iha klaran hodi deha;

“ita fila ona tan rai mós besik nakaras ona, aban bá eskola mak ita kontinua fali” 

Ami hotu hamriik husi tuur fatin ne’e ida-idak hamriik no arruma nia kadernu ba pasta laran. Ha'u foin atu fila kotuk, Anato hamriik ona iha ha'u nia oin hodi dehan;

“Aida orsida ita fila hamutuk” doko ulun de’it bainhira nia dehan nune’e. 

Ho lian maka’as nia hakilar ba ha'u-nia belun sira “kolega sira imi keta fila lai. Ha’u atu dehan buat ida ba imi no ha’u hakarak imi hotu sai sasin.”

“Anato saida mak ne’e??” ha’u belun sira nakonu ho dúvida no hatán ho lian barullu.

“Imi kalma lai mak ha’u dehan ba ga?” Anato hatán ho kalma.

“Dehan ona ga? Agida husu ho oin-hamnasa.

“Ha'u dehan mais imi hotu keta hirus, Aida ó mós keta hafodak bainhira ha’u dehan ida ne’e. Ha’u gosta ó no hakarak namora ho ó” ko’alia mai ho oin-mean.

Ha’u nonook no hafodak tebes ho Anato nia liafuan ne’e ha’u belun sira hakilar mai ho lian maka’as “Aida simu ka lae?”, ha’u nonook no doko ulun de’it hodi fó sinál katak simu, hotu-hotu iha fatin ne’e haklalak ho kontente no tubun domin mós hahú buras iha gruta Comoro.

Lokraik ha'u fila bá uma ho fuan kontente no buras hanesan ai-funan rosas jardín, fulan dahuluk domin ne'e nakonu ho haksolok hafoin ezame trimestre dahuluk remata, nia oin komesa muda an no falta beibeik no dala barak ami promete hasoru malu iha gruta nia la mosu bá, moras ne'e halo nia isin sai krekas ba beibeik.

Anato mane ida ne’ebé simples no di’ak tebes, nia inan-aman mate bainhira nia sei ki’ik. Nia hela ho nia tiun, kuandu nia hetan moras nia família deside haruka nia ba hela  ho hau-nia avó  iha foho hodi halo tratamentu tradisionál. Anato haruka surat ida mai ha’u hodi husu deskulpa tan dala barak la halo tuir promesas ne’ebé mak nia halo, iha karta nee nia hateten;

“Doben ha’u hadomi tebes ó, ha’u tenke husik mesak iha tempu naruk. Família deside ona katak ha’u tenke fila ba foho hodi rekopera lai ha’u nia saúde. Nafatin akompaña ha’u liuhosi ó nia orasaun. Ha’u promete sei fila ba ó tan ne’e ha’u husu ó atu hein ha’u tarde ka sedu ha’u sei fila ba ó-nia sorin, keta haluha kontaktu nafatin ha’u. Saudades ó laiha rohan.”

Ha’u simu karta ne’e ho fuan taridu no saudades nia. Tinan ida liu daudaun no ami mós akaba sekundária. Biar dook komunikasaun entre ami la’o di’ak nafatin liuhosi via SMS no dalaruma nia mai férias iha Díli ami sempre hasoru malu iha Gruta Comoro. 

Fatin favoritu ami na’in-rua no fatin hodi hakotu saudades no haburas domin, fahe hasesuk kontente, triste, fatin ne’e mós sai sasin hametin ami nia fiar ba uma kreda.

Anato mane ida ne’ebé ativu mós iha atividade igreja nia lian furak bainhira hananu. Iha loron ida nia SMS ha’u hodi dehan “doben iha tempu badak ha’u sei bá Dili. ha’u hatene ona fatin ne’ebé ha’u atu bá. Husi ki’ik ha’u iha mehi hakarak sai amu lulik, ó hatene ha’u-nia mehi ne’e” 

Ha’u simu mensajen badak ne’e ho oin-naburut maibé tan domin ne’e boot tebes ha’u halo tuir de’it nia hakarak mais fuan ne’e revolta no lasimu desizaun no dalan ne’ebé nia hili.

Iha loron ne’ebé nia tama asrama. Kontaktu ne’e mós sei la’o nafatin tubun domin ne’e hahú buras no hamriik metin hanesan ai-hun ne’ebé mehi hela udan iha tempu bailoron naruk. Ha’u lakohi sai ema ne’ebé egoista maske ha’u  hatene katak desizaun ne’ebé nia foti sei hakanek ha’u-nia fuan, ha’u nafatin firme hodi apoiu nia.

Tinan haat liu daudaun, ha’u nafatin pasiénsia hodi hein nia, tempu hasaru malu mós hahú la hanesan uluk. Domin ne’ebé nia hatudu mai mós hahú mihis;

        “Nia hadomi ha’u ka lae?”  

Ami só hasoru malu kuandu iha misa boot ruma, komunikasaun mós la’o lahanesan uluk. Fuan ne’e sente dook husi nia. Tama tinan lima ha’u koko atu simu mane seluk hodi troka nia fatin maibé fuan ne’e reseita mane ne’e.

Ha’u fiar katak Anato sei la fila mai ha’u tan iha loron dahuluk nia tama asrama nia dehan kedas ba ha’u;

“Ha’u bele halo tuir hotu ó nia hakarak maibé labele husu ha’u sai husi semináriu”  

Tama ba tinan lima ha’u foti desizaun troka prenda ho mane seluk mais nafatin fuan ne’e seidauk prontu simu mane ne’e. Domin ba Anato halo ha’u delek ba domin ne’ebé iha matan laran. 

Biar komunikasaun entre ami kotu maibé iha loron moris nia nunka haluha hato’o parabéns ho liafuan murak halo laran ne’e metin liután ba nia maibé metin ne’ebé só halo kanek ba an.

Bele iha seremónia troka prenda entre ha’u no Abio maibé fuan ne’e sei susar atu haluha Anato. Abio mane ida ne’ebé di’ak tebes no hadomi ha’u prontu simu ha’u.

Biar nia hatene katak domin ne’ebé ha’u iha fó ba mane seluk. Iha loron ida nia konvida ha’u la’o halimar iha tasi ibun, iha ne’e ha’u fakar sai saida mak ha’u sente ba nia, nia kaer ha’u nia liman hodi dehan;

“Aida ha’u hatene ó la hadomi ha’u, fó nafatin tempu ba hodi haluha Anato no simu ha’u-nia domin maibé labele ha’u hein kleur demai. 
Tinan ida liu ona ha’u sei nafatin pasiénsia tan domin ne’ebé ha’u iha ba ó boot tebes, karik ha’u bele sukat ha’u-nia domin ba ó hanesan mós ó-nia domin ba Anato. Ha’u mós mane hanesan nia, ha’u lakohi ó lakon tempu hodi hein buat ne’ebé sei la sai ó nia so’i”

Ha’u nonook. Koko ho forsa tomak hodi haluha Anato mais nia lalatak mosu beibeik mai. Triste bainhira haree Abio nia oin. Ha’u-nia hahalok no sentimentu ne’e la’ós hakanek de’it ha’u-nia fuan maibé hakanek mós Abio. 

Ha’u rasik la komprende sah sentimentu mak ne’e. Iha loron ne’ebé nia simu ordenasaun ne'e hanesan novidades di'ak ba nia família maibé triste boot ida ba ha'u.

Tinan hitu ha’u hein ho pasiénsia mais la’ós ida ne’e mak ha’u-nia hakarak. Laran ne’e todan tebes I ha’u egoista duni. Ha’u deside la partisipa iha misa ordenasaun ne’e no iha nia misa ba dahuluk iha nia rai moris fatin, nia konvida ha’u no prepara fatin ba ha’u no belun sira seluk atu partisipa iha misa ne’e maibé ha’u la mosu.

Ha’u-nia sala ne’e iha ne’ebé, tinan barak ha'u nonook tan ha’u lakohi sai ema ne’ebé hamate ó-nia mehi no promesas ne’ebé ó halo ba ó an. 

Semana rua liu daudaun hafoin simu votus, ha’u hanesan lakon boot ida iha moris ne’e, ha’u la fó sala ba nia tan ha’u hatene momoos katak nia sei la fila mai ha’u mais tansá ha’u nafatin hein no abandona Abio.

Lokraik ida ha’u tuur varanda haree labarik sira ne’ebé halai bá-mai  iha lurón, karreta mutin ida para iha uma oin. Labarik sira halai hasoru hodi hakilar “boa tarde amu” ha’u la espera katak nia sei mai vizita ha’u ho batina mutin. Triste no kontente kohur malu bainhira haree mehi ne'ebé nia duni sai realidade, biar mehi ne'e hakanek ha'u.

Husi dook nia hakat mai kaer ha’u nia liman hodi dehan;

“Tansá iha ha’u nia misa ordenasaun ó la mosu ba” ha’u nonook no lahatan liafuan ruma ba nia.

“Ó hirus ha’u karik?, ha’u rona buat barak husi kolega sira, ha’u sala duni ba ó tan fó hela harapan ba ó, mais tansá ó labele haluha no simu Abio.” nia nafatin fó korajen ba ha’u.

“Tinan barak ha’u hein, tinan barak mós ha’u nonook. Ha’u kontente bainhira ó mai vizita ha’u hatais batina mutin, mais ha’u labele bosok ha’u-nia an katak domin ne’ebé ha’u iha ba ó boot tebes”

“Ha'u nafatin hadomi ó nu’udar ha’u nia feton, no domin ne’ebé ha’u iha ba mós labele ó hanesan uluk, ha’u sei haka’as an atu hakmatek hodi husik ó livre hili ó-nia pilihan no ha’u sei akompaña nafatin iha ha’u-nia orasaun.”

“Obrigada mai vizita ona ha’u, parabéns tan mehi ne’e sai duni realidade, no ho tempu ha’u mós sei haluha ita no simu Abio nia domin. Nafatin akompaña ha’u ho orasaun tan ne’e mak forsa mai ha’u hodi haluha ita” ko’alia nune’e no lolo liman hodi hato’o parabéns maibé fuan ne’e hanesan ema sona hela ho tudik.

Ha’u nafatin hatudu ha’u-nia hamnasa kontente hodi haluha kanek ne’e. Lakleur Abio mós mosu mai iha Anato nia oin nia kaer ha’u nia liman entrega ba Abio hodi dehan “haree didi'ak ha’u nia feton, labele halo nia tanis, ha’u sei nafatin akompaña imi na’in-rua liuhosi ha’u nia orasaun semana oin ha’u sei ba hala’o ha’u nia knaar pastorál iha ema nia rai. Bainhira ha’u fila mai ha’u hakarak haree imi na’in-rua moris hakmatek no hadomi malu to’o ferik no katuas” Abio mós hakuak nia hodi dehan “amin, obrigada ba orasaun, la’o ho Maromak”.

 Ha’u laran monu ba Abio ho Anato nia orasaun, fulan neen tuirmai ami na’in-rua deside ba tau naran iha igreja hodi simu sakramentu kaben no Anato kumpre duni nia promesas katak iha loron ha’u kazamentu nia sei fila mai no prezidi misa ba ami na’in-rua Abio, husi ne’e ha’u promete ba ha’u nia an katak sei laiha tan mane seluk iha ha’u nia fuan hodi troka Abio, Anato hanesan memória ida ne’ebé sei haloot didi'ak no metin iha pasadu.

Nb : istória ne’e hanesan istória fiksaun no la refere ba ema ida, ba maluk sira ne’ebé mak hakarak hato’o krítika no sujestaun bele manda ita-boot sira mai email este.amaral8@gmail.com

Dili, loron-15 fulan-Novembru tinan-2016