27 Mar 2018

HAKUR SASIDIK BA MORIS HAKMATEK

“Agio, ó lori loos feto oin-aat ne’e husi ne’ebé mak mai ne’e, ó hanesan feto iha Timor ne’e kal mate hotu ona mak ba lamas loos feto ida modelu hanesan ne’e mai.”

Ha’u nonook no laiha lian. Ulun ne’e sente todan atu hateke ba oin. Ha’u simu ho liman rua saida mak Agio nia família dehan. Ha’u fiar ba domin ne’ebé ami kuda ho tempu Agio nia família sei simu ha’u no Adi nia prezensa iha sira nia leet.

Ha’u-nia naran Abia. Agio ha’u-nia doben, ami hasoru malu bainhira mai eskola iha Díli. Domin hahú buras iha kuartu haat ne’ebé forma tuituir malu, ema naran kos. Tan família iha Díli laiha Mamá no Papa haruka ha’u hela iha kos hodi kontinua ha’u-nia estudu ba universidade.

Ha’u-nia laran monu ba Agio no ami hahú futu domin bainhira ha’u muda bá kos ne’e. Agio mane ida ne’ebé simple no di’ak tebes. Ha’u fiar nia prezensa sei tulun mós ha’u bainhira dook husi família.

Husi tempu ba tempu relasaun domin ne’e hetok metin liután. Ami hala’o relasaun domin nu’udar kaben na’in ne’ebé moris feliz, hakmatek no dook husi problema. Ami deside taka relasaun domin ne’e ba família rua tan ta’uk sé sira hatene la haruka tan osan ba nesesidade loroloron nian.

Tama ba fulan rua, isin ne’e sente baruk no hakarak toba hela de’it. Hahán hotu la midar ona iha ibun, hakarak de’it mak haas okir no sukaer. Agio komesa deskonfia ho ha’u-nia jeitu ne’ebé hahú baruk no muta beibeik.
“Abia, nu’usá ikus-ikus ne’e baruk-teen no ó-nia oin-kamutis loos. Aban di’ak liu ita bá konsulta.”

Bainhira kalan to’o matan ne’e ta’uk atu taka. Lian bisbisu husi kuartu sorin hahú maka’as “Abia isin-rua karik.?”  Se ida-ne’e mak akontese duni oinsá ho ha’u-nia futuru, ha’u lakohi sai inan ho idade ne’ebé sei ki’ik.

 “Doben, hadeer ona. Ita bá konsulta ga lae.?

Ha’u foti-ulun hodi fó sinál katak bá. Dadeer ne’e iha Sentru Saúde. Ha’u hasoru tia Ansa, Mamá nia prima ne’ebé mai halo tratamentu ba nia saúde mós. Ha’u koko haksubar an maibé nia haree uluk ona ha’u no hakbesik mai hodi dehan;

 “Abia, ó moras saida mak isin tun loos ne’e. Ó-nia inan-aman hatene ona ka seidauk.?”
 “Ha’u seidauk dehan tia, ha’u lakohi halo sira paniku ho ha’u-nia kondisaun.”
 “Mais labele ó tenke dehan ba ó-nia inan-aman.”
 “Di’ak tia ha’u tama ba laran lai, ema bolu ona ha’u-nia naran.”

Bainhira tama ba hasoru Doutora, esplika sentomas hotu ne’ebé isin ne’e sente, ho hamnasa nia dehan;
 “Mestrusaun la mai fulan hira ona.?”
 “Fulan rua ona.”
 “Ohin mai ho sé?”
 “Ho ha’u-nia namorado.”
 “Parabéns, ita isin-rua.”

Ha’u la hatene ida ne’e novidades di’ak ou aat. Kalohan hanesan monu tun hanehan ha’u-nia matan no haturuk matan-been. Bainhira sai husi sala konsulta ha’u subar an husi tia Ansa, sé tia Ansa hetan ha’u “nia sei husu tuir ha’u moras saida no laiha razaun atu la hatán.” Dalan di’ak halai uluk antes nia haree.

Bainhira to’o iha kos Agio iha ne’ebá no hahú te’in, ha’u nonook no rai ha’u-nia pasta iha kulsaun leten. Hanoin ne’e hetok hahú lahakmatek saida loos mak ha’u sei dehan ba Papa no Mamá bainhira sira husu. Agio hakat tama kuartu laran hodi dehan;

 “Abia, ohin konsulta Doutór dehan oinsá.”
 “Ha’u isin-rua.”

Agio, nonook no tuur iha ha’u-nia sorin lahó lian. Matan ne’e haturuk beibeik ween. Biar nune’e ha’u nafatin fiar ba domin ne’ebé ami kuda hodi hetan fini foun ne’ebé oras ne’e daudaun iha ona ha’u-nia kabun. Nia mak sei hamaluk fulan hira ba oin. Sé book an iha ha’u-nia kabun no sei feto ne’ebé prefeitu liu hodi hahoris fini domin ne’e.

Agio kaer metin ha’u-nia liman hodi dehan;

“Abia, dalan di’ak liu mak ó keta dehan sai ba ó-nia inan-aman kona-ba ó-nia kondisaun. Nune’e mós ha’u.”
“Férias mós besik daudaun, sira sei haruka ha’u fila bá foho hodi ajuda sira halo hamoos batar du’ut.”
“Ó, bá ne’e di’ak ona maibé ó-nia inan ho aman bele simu ó-nia kondisaun ka lae, fó tempu mai ha’u hodi hanoin no buka dalan ba ita-nia problema.”

Ha’u halo tuir saida mak Agio dehan sai husi eskola no haksubar an iha kos. Ha’u sai ema bosok teen hodi taka ha’u-nia sala. Mamá telefone dehan atu mai vizita, ha’u sempre buka razaun oioin atu Mamá lalika mai no ha’u mós lalika ba ho razaun atividade iha eskola barak loos no ha’u labele husik liu atividade hirak-ne’e.

To’o Adi moris hakarak ka lakohi Mamá no Papa tenke hatene kona-ba ida-ne’e. Ha’u labele moris beibeik iha bosok nia laran, oinsá ho ha’u no Adi nia futuru. Agio nia hahalok mós hahú muda an ho Adi nia prezensa si’ak teen no atensaun ne’ebé nakonu ho domin mós hahú mihis. Karik nia hanoin barak ho ami-nia kondisaun ne’ebé depende ba família no bainhira família hatene oinsá ho ami-nia moris.

Hafoin liutiha deskute naruk, Agio hatán hau lori Adi ba ha’u-nia família. Dadeer ne’e ha’u  arruma Adi nia roupa ne’ebé ha’u-nia belun sira fó tau iha pasta laran. Osan ne’ebé Papa no Mamá haruka mai mós dalaruma la to’o ba ami-nia nesesidade.

“Adia, di’ak ka aat ita tenke hasoru duni realidade, iha ha’u no domin loron ida ita sei tuur hamnasa hodi simu loron. Ha’u hatene ha’u-nia família sei la simu ita-nia prezensa maibé ida ne’e sei la doko ita-nia domin”

Bainhira karreta para iha uma oin, ha’u haree Papa tuur hela iha baranda. Papa hafodak bainhira haree ha’u tun husi karreta kuus ho labarik. Ania ha’u-nia alin ikun halai hasoru ho oin kontente tan kleur ona foin hasoru. Papa hamriik husi nia tuur-fatin hodi dehan;

 “Abiaa… sé nia oan mak ne’e.”

Ha’u nonook no laiha liafuan ida mak sai husi ibun so matan-been de’it. “Ania, ó lori ó-nia bin nia pasta ba laran.” no la’o tuir Ania nia kotuk . Liman ain nakdedar iha fatin no la hatene loos atu halo oinsá. Lakleur ha’u rona hakilar ida sai husi uma-laran, lian ne’ebé ha’u saudades tempu naruk ona.

“Abia, ha’u haruka ó bá eskola, sé nia oan mak ne’e. Afinál tanba ida-ne’e ó la hatán ha’u ba vizita ó” dehan mai ho lian nakdedar.

Ha’u hakat tama uma-laran ho ain nakdedar. Bainhira haree Adi nia oin hanesan fó enerjia no korajen mai ha’u hodi ko’alia lia-loos, ha’u hatene Papa no Mamá sei hirus maka’as maibé ha’u fiar di’ak ka aat sira sei simu ha’u.

“Sé mak fó oan ba ó. Abia, ha’u baku ó mós sei la rezolve problema. Ó rai hela labarik ne’e iha ne’e no ó filafali ba Díli lori mane ne’e ho nia família mai hasoru ha’u.” Papa ko’alia ho lian hirus.

Iha loron ne’e kedas ha’u filafali mai Díli, bainhira to’o iha kos odamatan kuartu sei taka. Agio bá tiha ona eskola. Ha’u deside hein, liutiha oras balu nia mós mai ho oin hafodak nia dehan;

 “Ó, mai fali ona. Adi iha ne’ebé.?”
“Nia ho ferik no katuas, ha’u-nia inan-aman hakarak loos atu hasoru ó-nia família hodi rezolve problema ne’e.”
“Huuumm… Amá bele oho ha’u agora bainhira nia hatene kona-ba ida-ne’e. Ó, kalma oituan fó tempu ba ha’u hodi hanoin.”

Liutiha seman ida laiha hakmatek, loron kalan mak deskute malu hela de’it hanesan ne’e. Buat hotu akontese ona bele taka to’o iha ne’ebé mós ikus anin sei lori iis ne’e sai ba li’ur. Agio lori duni ha’u ba hasoru niaa família, la’ós haksolok mak ha’u simu iha loron dahuluk ha’u bá Agio nia uma.

Bainhira ha’u tama ba  uma-laran hodi hola bensa Agio nia Mamá ho oin hirus nia dehan;

“Agio, ó lori loos feto oin-aat ne’e husi ne’ebé mak mai ne’e, ó hanesan feto iha Timor ne’e kal mate hotu ona mak ba lamas loos feto ida modelu hanesan ne’e mai.”
Ha’u nonook no laiha lian. Ulun ne’e sente todan atu hateke ba oin. Ha’u simu ho liman rua saida mak Agio nia família dehan. Agio nafatin kaer metin ha’u-nia liman, karik nia atu dehan lalika ta’uk ha’u iha ne’e hodi tulun ó.

“Feto oin moris, ha’u-nia oan mane ha’u haruka bá eskola. Haree ema nia oan mane la di’ak an loos. Ikus isin-rua no iha oan ó atu dehan ha’u rekoñese ó-nia oan.”
“Amá, ha’u hatene ha’u ho Abia sala. Abia nia família mós hirus bainhira hatene kona-ba ida-ne’e no sira husu atu família rua ne’e bele hasoru malu iha tempu badak nia laran.”
“Ó, mak bá halo problema, ó mai haruka ha’u mak tenke rezolve. Bainhira ó fó oan ba ema nia feto ne’e katak ó prontu oan harii uma-kain mesak la’ós depende ba inan-aman. Ha’u haruka ó ba eskola la’ós ba buka feto.”

Ikus Agio nia família deside hakarak hasoru malu duni ho ha’u-nia família. Família rua ne’e kesi lia ba malu no simu malu ho di’ak. Biar ho laran-todan Papa no Mamá entrega ha’u ho Adi ba Agio nia família.

Iha loron dahuluk Agio nia inan-aman simu ami ho di’ak no haruka fali Agio bá kontinua nia estudu bainhira remata nia bele buka servisu hodi tau matan ba família ki’ik ne’e. Ha’u no Adi la hela ona iha kos maibé ho Agio nia inan-aman.

Iha ne’e ha’u nia moris hahú falta ba osan, Mamá no Papa mós la haruka ona osan mai ha’u. Agio ne’ebé hela iha sidade mós moris sei depende ba nia inan-aman. Hanoin ne’e lahakmatek, la falta ba hahán maibé oinsá ho ami-nia presiza sira seluk. Adi nia roupa ou nesesidade seluk. bainhira Agio husu beibeik osan inan sempre hatán ho hirus;

“Ó, bá moris hakmatek tiha iha sidade ne’ebé ha’u mak tenke fera ulun hodi selu ó-nia eskola no fó ó-nia feen no oan.”

Ha’u hatene momoos katak liafuan hirak-ne’e sai espontania maibé ha’u ema baibain ida ne’ebé ne’ebé iha fuan hodi sente. Dala wain ha’u koko hodi fuan hodi simu maibé iha situasaun balu fuan ne’e tanis no hanesan ai-tarak ne’ebé fai beibeik.

Biar nune’e Agio nafatin fó korajen atu hasoru situasaun hotu. Lalika fó sala beibeik ba an. Ba saida mak akontese ona maibé oinsá mak hasoru realidade. Pasiénsia xave ba susesu, lalika mout demais iha sentimentu ne’ebé halo ita ta’uk atu hakat maibé uza sentimentu ne’e hanesan motivasaun hodi kontinua ba oin.

Koko halo negósiu ki’ik husi osan ne’ebé mak Mamá no Papa haruka mai hodi hola Agio nia roupa Natál. Biar lukru ne’ebé ha’u hetan ladún boot maibé ida-ne’e natoon ba ha’u no Adi, rai mós osan-rahun balu hodi haruka Agio.

Tinan rua liu daudaun, negósiu ki’ik ne’e hahú la’o ho di’ak. Ami la falta ona ba osan no dalaruma haruka mós ba Mamá no Papa hodi hola sira nia presiza. Agio nia família mós hahú simu ami-nia prezensa hodi di’ak.

Bainhira remata eskola. Iha oportunidade hodi hetan servisu. Agio deside lori ami na’in rua fila hikas mai Díli nune’e ha’u bele kontinua ha’u-nia estudu. Ha’u fiar iha domin, bainhira hasoru  ema ne’ebé di’ak situasaun defisil hotu bele utrapa pasa no sei hamnasa iha loron ikus.

Díli, loron-26 fulan-Marsu tinan-2018

Tidak ada komentar:

Posting Komentar