29 Mei 2018

LA HUSU, LA SIGNIFIKA TENKE BOSOK

‘Noy, eskola iha ne’ebé.?’
‘Iha Díli.’
‘Ha’u mós atu bá Díli, Sé hakarak bele sai tuir ha’u-nia karreta.’

Ania hakbesik ba Karreta ho odamatan rua no kotuk mamuk modelu hanesan karreta Anguna maibé nia ne’e ki’ik oituan. Ania hi’it daudaun ain sai karreta kotuk. Lian ida husi karreta laran bolu mai dehan;

‘Ó, mai tuur iha laran de’it, tesik ba ne’e rai-rahun no rai-manas.’
Ho hamnasa Ania tun husi karreta kotuk ‘ha’u tuur iha oin la buat ida ga.?
‘La buat ida, ema husi Díli telefone mai atu bá tula sasán iha ne’ebá.’
‘Noy hela iha ne’e ga.? Dadeer ha’u liu iha ne’e hetan beibeik ó.’
‘Sin.’
‘Nu’usá la hela iha Díli de’it, duké bá-mai hela de’it hanesan ne’e.’
‘Ha’u-nia inan-aman hela iha ne’e.’

Minutu sanulu iha karreta laran, laiha lian só múzika ho ritmu hakmatek akompaña viajen ne’e. Bainhira to’o iha terminal Becora Ania habrani an hodi ko’alia ba kondutór ne’e.

‘Maun ha’u tuun iha ne’e.’
‘Noy eskola iha ne’ebé? nu’usá ha’u la lori bá tuun iha eskola oin de’it.’
‘Di’ak hela maun, ha’u ho ha’u-nia kolega promete atu hasoru malu iha ne’e. Obrigada maun.’ Dehan nune’e loke daudaun odamatan no tun husi karreta.

Bainhira Ania atu hakat bá estrada sorin, mane morena ne’ebé nia idade boot liu Ania tinan sanulu ne’e bolu tuir husi kotuk dehan;

‘Loron ruma hetan ha’u karik para de’it, ha’u-nia naran Luis.’
‘Di’ak. Ha’u Ania.’

Hahusuk oioin mosu iha hanoin, maun ne’e sé karik. Sé aban mak ha’u hetan tan nia ha’u bele poupa osan oituan husi selu karreta nian duké loroloron husu hela de’it osan bá Papa no Mamá sira atu foti osan iha ne’ebé sah tan oras ne’e anin-boot no Papa la tun ba peska.

Ania hanesan estudante ida husi Universidade ida iha Díli laran. Ania prefere liu hela ho nia inan-aman duké família sira iha Díli, bainhira sai eskola nia sei bele ajuda nia Mamá iha toos no ajuda tau matan mós ba nia alin sira-ne’ebé mak sei ki’ik.

Dadeer molok bá eskola Ania sei ajuda nia Mamá rega modo iha kantereiru no prepara matabixu ba nia alin sira. Bainhira halo hotu servisu iha hirak-ne’e Ania halai lailais bá hariis-fatin. Mane klosan ne’ebé nia hasoru iha loron rua bá mosu derrepente iha nia hanoin ‘orasida hetan tan maun ne’e ka lae.’

Bis no mikrolete liu daudaun maibé Ania la para karreta hirak-ne’e. Tekiteki karreta metan ne’ebé nia hein ne’e  mós liu. Ania foti liman no mane-klosan ne’e ho hamnasa para daudaun karreta ne’e iha nia oin.

‘Bon dia maun.’
‘Atu bá Díli ga.?’
‘Sin’
‘Entaun mai sai ona, horisehik ha’u liu maibé la hetan ó.’
‘Horisehik, ha’u la bá eskola. Ajuda Mamá lori modo bá fa’an iha Taibesi.’
‘Ha’u gosta feto badinas maibé feto bonita hanesan ó la merese fa’an modo iha merkadu.’ Dehan nune’e no fihi metimetin Ania nia oin.
Ho moe no hamnasa mihis Ania hatán ‘So ida ne’e mak ha’u bele halo hodi tulun ha’u-nia inan-aman.’

Fulan-tolu liu daudaun, Ania bá-mai eskola Luis mak tula. Bainhira kalan to’o Luis mós husu tuir Ania novidades ho tempu tubun domin hahú moris iha sira leet. Luis hanesan mane dahuluk ne’ebé halo Ania monu ba lasu domin. Bainhira la hasoru malu no la rona Luis nia lian hanesan falta buat boot.

Ania mós monu ho liafuan domin no promesas hotu husi Luis ‘ha’u-nia idade mós boot daudaun  ona, ha’u presiza feto ida hodi hamaluk ha’u no feto ne’ebé mak ha’u hili mak ó. Se ha’u kaben ho ó, ha’u promete ó sei la falta ba domin no osan, ha’u sei nafatin haruka ó ba eskola no duni ó-nia mehi.’

Liafuan hirak-ne’e halo Ania nia domin ba Luis hetok metin liután no habrania an ko’alia ho nia inan-aman kona-ba mane ne’e. Bainhira kalan to’o Ania ajuda nia Mamá te’in. Bainhira haree hahán barakliu la hanesan baibain nia Papa husu ona ho oin hafodak.

‘Nu’usá mak te’in barak loos ne’e.’
‘Ania dehan nia kolega mane ida atu mai han hamutuk ho ita.’  Ania Mamá hatán ho oin toos no fihir daudaun ba Ania ne’ebé iha hela dapur laran.
‘Ania, sé mak atu mai ne’e.’
‘Orasida, nia mai mak Papa koñese de’it.’
‘Ó, eskola lai, lalika ansi atu kaben.’
‘Nia mai atu fó koñese an de’it ba família.’

La kleur karreta ida para iha uma oin. Ania halai bá haree lailais hodi dehan;

‘Luis mai ona.’

Luis mós tun husi karreta lahó oin ta’uk tan ne’e la’ós foin ba dahuluk nia aprezenta an ba feto nia família. Ania dada Luis nia liman ba tuur iha sala-vizita no bolu daudaun nia inan-aman ne’ebé tuur iha sala han. Ania nia Papa sai husi sala han mai ho oin la hamnasa. Luis hamriik husi nia tuur-fatin hola bensaun Ania nia inan-aman.

‘Tuur tiha.’
‘Tiu ho tia ha’u mak tuir Ania.’
‘Huumm.. sé imi gosta malu ona ami atu bandu mós ladi'ak, Ania mós boot daudaun maibé nia tenke eskola hotu lai.’
‘Di’ak , ha’u prontu hein nia to’o eskola hotu.’

Hasoru malu ne’e halo Ania nia inan-aman fó fiar Luis hodi tau matan lesuk ba Ania. Dadeer-dadeer bá tula Ania iha uma. Komunikasaun entre Luis ho Ania nia inan-aman mós la’o di’ak no laiha problema. Liutiha fulan-lima Ania nia isin hahú tun, oin kamutin no muta beibeik. Ania habrani an dehan ba nia inan-aman kona-ba nia kondisaun.

‘Mamá, ha’u isin-rua ona fulan ida.’
‘Ó, lori mane ne’e mai ko’alia ho ó-nia aman.’ Hatán ho hirus.

Lokraik ne’e Luis mai duni iha uma no prontu resposabiliza ba nia hahalok hotu no rekoñese labarik ne’ebé nia Ania nia isin nia oan. Ania nia inan-aman simu ho liman rua, buat hotu akontese ona inportante mak Luis rekoñese iha família nia oin.

Ania nia inan-aman husu Luis atu lori nia família mai ko’alia lia maibé nia sempre fó razaun oioin. Ania nia bebé tama ba fulan-lima. Feto klosan  ida idade hanesan mós ho Luis mai buka Luis iha Ania nia inan-aman nia uma.

Ania ho nia família hafodak bainhira rona ne’e nia liafuan katak Luis iha feen no iha oan na’in-ida no fulan-haat ona la  fila ba uma. Liafuan ne’e hanesan xoke boot ida ba Ania ho nia família. Iha loron tuirmai Elsa no nia família kontinua mai buka Luis nia Ania nia uma.

Ania nia família hirus tebes ho Luis tan bosok ona sira nia oan-feto. Elsa no Ania família fó sala hotu ba Luis maibé Luis nafatin hatudu nia ibun-boot hodi dehan;

‘Sé mak haruka bainhira ha’u mai foufoun imi la husu ha’u klosan ka kaben-na’in.

Ania tanis bainhira rona Luis dehan hanesan ne’e iha nia família nia oin. Ania nia Papa hirus no duni Luis nia família sai husi uma ne’e. Iha sorin seluk Luis lakohi husi Elsa ho nia oan no prontu husi Ania.

Ania Papa hirus hodi dehan ‘ami la husu la signifika katak ó tenke mai bosok ami-nia nia oan-feto, di’ak liu ó sai husi uma ne’e, ha’u lakohi haree tan ó-nia oin. Ha’u sei forsa hela hodi fó han sira na’in-rua. Ha’u-nia oan mane mós ida de’it ne’ebé nia ha’u foti hanesan ha’u-nia oan mane no nia ha’u sei haruka fali ba eskola.’

Nein liafuan ida mak sai husi Ania nia ibun. So matan-been mak sulin. Ania arrepende tan la rona ona nia inan-aman nia liafuan, no tau fiar ba mane ne’ebé ikus halo nia laran-moras no tenke hasan mesak nahan moris ne’e.

Díli, loron-28 fulan-Maiu tinan-2018

1 komentar: