AHI-SUAR IHA FULAN-SETEMBRU

Anin malirin hasee ha’u nia isin. Fatin ne’e hahú hakmatek lahanesan ho loron hirak liubá. Iha uma laran ha’u haree Mamá hahú arruma daudaun sasán tau iha pasta no karón. Inan sira halai bá-mai buka sira nia oan iha lurón. Haklalak labarik ki’ik sira iha uma oin hahú mamuk. Dadeer ne’e Mamá la hatán ami atu la’o dook husi uma.

 

Iha loron ne’e, ema sira ne’ebé baibain leba-modo la’o bá-mai mós la liu ona iha uma oin. Ida-idak tuur hakmatek iha nia uma laran hodi hafuhu ba li’ur. Teki-teki karreta no motór halai bá-mai ho velosidade aas.

Mane forte sira iha karreta leten hatais kamiza metan no iha nia kotuk hakerek AHI (Aileu Hametin Integrasi), kesi bandeira Merah Putih iha reen-toos. Mane forte sira ne’e balu kaer katana, dima no kilat ne’ebé ema halo husi besi ho modelu hanesan pistola ema hanaran rakitan maibé nia lian la furak hanesan pistola iha filme Coboy.

Grupu ida liu tiha, lakleur grupu seluk liu filafali, maibé grupu ida ne’e haklalak ho kontente merdeka… merdeka…. merdeka…. Viva CNRT… viva CNRT, liu de’it minutu balu kilat lia husik dook.

Teki-teki viziñu ida halai mai uma hodi dehan;

“Haree arruma daudaun sasán ona, ita atu funu ona mak ne’e.”

Lokraik mai daudaun loro-matan mós hahú lakon iha ha’u nia haree. Aileu sidade ne’ebé hafalun ho abu-abu nakfila hanesan inferno ahi lakan iha fatin-fatin.  Ema lori masa ne’ebé enxe ho gazolina halai bá-mai, ema boot sira haklalak lori dima, rama, katana no rakitan duni malu iha lurón.

Mamá halibur ami iha oratóriu oin, orasaun sai forsa ba ami maibé fuan ne’e nafatin ta’uk. Ema haklalak iha nakukun kilat lian hanesan batar sona iha fatin-fatin. Labarik sira halerik ba ta’uk. maibé ha’u nia hanoin nafatin iha nakukun laran, tansá Timor oan sira oho malu no estraga ema seluk nia uma.

Liafuan “viva CNRT, Viva Timor-Leste” hahú forte iha ha’u nia tilun, balu hakilar dehan;

“Outomista sira keta halai, ami manán ona”.

Hanoin ne’e se iha nakukun laran. Manán ida oinsá, manán tan sunu ema seluk nia uma ou manán tan halo ema seluk tanis no ta’uk. Koko atu komprende situasaun ne’e hotu maibé fuan ne’e nafatin la simu. Laiha razaun ema obriga ami sai husi uma ne’ebé mak durante tinan barak ami hela ba.

Uma sira iha lurón sorin hahú suar, mane-klosan ida halai lailais mai hodi dehan;

“Tia, sira tenke sai lailais husi fatin ne’e, ema sunu uma besik mai to’o iha ne’e ona, lori alin sira muda bá fatin ne’ebé segurru.”

Papa ho maun boot iha lokraik ne’e laiha uma tan ai-leba sira la lori ona modo mai fa’an, Papá deside hodi ba kaer bibi ne’ebé ami hakiak hodi halo modo kalan. Rai nakaras daudaun ona maibé sira la mosu mai.

Mamá nafatin halibur ami iha nia sorin, lakleur karreta trek ida mai para iha uma oin hodi dehan;

“Mana ho alin sira tenke sai husi fatin ne’e, kalan ita la hatene sé mak mai ne’e. Ita-nia ema ou ema nian.”

Laiha ona naroman eletrisidade, sidade sai nakukun. Ahi lakan no suar iha fatin-fatin. Situasaun ne’e hata’uk labarik sira iha fatin refujiadu, sah tan toba iha rai luan laiha kama no kulsaun hodi hanahe an. Ema hahú deskonfia malu, didin-lolon no ai-tahan hanesan tau matan hela no lalatak mós sai inimigu ba ita-nia an rasik.

Loron-4 fulan-Setembru tinan-1999, marka istória foun ba Timor-Leste nia independénsia maibé  tansá ran sulin no tanis sei halerik iha fatin-fatin. Tanis tan kontente ou tanis tan lakon família, buat hotu iha dúvida nia laran, matan ne’e sei malahuk hodi haree lia-loos.

Buat hotu la’o tuir nia tempu ho prezensa Forsa Paz lori duni hakmatek ba Timor oan, moris hanesan labarik ida ne’ebé sei delek ba istória, karik ha’u se ki’ik atu apar ho situasaun tan buat hotu hafalun an iha rede klandestina.

Liu tiha tinan sanulu resin ida matan ne’e foin moos didi’ak bainhira involve-an iha komisaun Peskiza Elaborasaun Istória Feto Timor ne’ebé harii husi OPMT.

Hanesan labarik ne’ebé nakonu ho dúvida iha pasadu, iha komisaun ne’e lori ha’u komprende netik sah situasaun mak Timor-Leste hasoru iha 1975. Partidu hotu ne’ebé eziste iha ukun koloniál ne’e iha hanoin di’ak luta hasoru opresaun tuir ida-idak nia vizaun no misaun. Balu hakarak ukun-an imediatamente, balu hakarak hamutuk lai ho Portugál hafoin deside nia  independénsia no balu hakarak adere ba Indonézia.

Hanesan feto ha’u nia orgullu boot ba Maria do Ceu Pereira (Bi-Lear) unika feto ne’ebé sai mós hanesan fundadora ba partidu ASDT hamutuk ho mane malu sira.

Iha Komisaun Peskiza, ha’u hasoru Maria Fátima Kalçona. Nia feto ne’ebé ativu no oferese nia vida labarik involve iha polítika ho idade 14, komesa komprede kona-ba konseitu polítika no emasipasaun feto se kompara ho labarik husi ha’u nia jerasaun ho idade ida hanesan ne’e nein komprende kona-ba polítika I laiha interese aprende kona-ba polítika só hatene de’it kuandu partidu polítiku sira halo kampaña mosu iha ne’ebá hodi hetan netik nasi kotak.

Bainhira ko’alia kona-ba emasipasaun feto, liga mós ho igualidade generu. Antes mai iha komisaun hanoin sei moos hanesan surat mutin no iha ne’e hahú pinta ho kór oioin, sé kompara movimentu libertasaun partisipasaun feto boot teb-tebes, mane sira mós fó biban ba feto atu involve iha polítika, loke créche hodi tau matan ba labarik sira no fó oportunidade ba inan involve iha atividade sosiál no polítika.Tansá Créche mós mout ho tempu.

“Ami iha ai-laran durante tinan tolu iha situasaun normál la hasoru menus ai-han, tan ami iha toos komunál, toos individuál, rezultadu husi hahán sira ne’e ba tau hamutuk iha sileiru hodi atende ba nesesidade urjente”.

Tansá ohin loron ita iha ekipamentus modernu maibé nesesidade báziku balu sei nafatin importa husi rai-li’ur, tansá la organiza fali toos komunál no harii servisu koletivu, hamoris fali koperativa populár no hamenus ai-han importasaun.

Bainhira se ki’ik ha’u rona beibeik liafuan FALINTIL. Forsa luta na’in ba ukun rasik-an kuandu ko’alia kona-ba forsa ha’u nia hanoin ne’e sempre halai ba mane. Mais lae, iha mós inan feto sira balu mak iha ne’ebá la’o hamutuk ho sira iha faze gerilha.

Inan feto sira ne’e mós fó sira nia kontribusaun hanesan halo produsaun, alfabetizasaun, esklaresementu polítika, halo ligasaun klandestina, partisipa mós iha asaltu, inan sira ne’e mós ho aten barani haruka sira nia oan mai iha villa hodi kontinua ejiste iha ai-laran tan ho prinsípiu ida mate ka moris ukun rasik-an.

Sorte di’ak ba sira ne’ebé mak depois ukun-an sei hasoru fali sira oan maibé triste mós ba sira ne’ebé mak to’o oras ne’e seidauk hasoru malu ho nia oan, tansá hafoin ukun-an la rekoñese sira nu’udar FALINTIL.

Iha dada-lia ne’ebé ha’u halo ho inan feto lubuk ida sira sempre dehan;

“Doutrina FRETILIN kontra tebetebes buat ida polegamia no monogamia tan ami iha dixiplina ida forte hanesan kritika no auto kritika, Bainhira mane ida gosta feto ida lori aprezenta ba responsavel aldeia ou suku tuur hamutuk ho inan aman se sira hotu hatán bele halo ona rejistu sivíl.”

Balu dehan iha ai-laran kontra liafuan barlake mais tansá ohin loron barlake kontinua metin no pior liután balu nia folin to’o $20.000. Se hanesan ne’e, nu’usá la fó osan ba feto no mane ne’e hadi’a sira nia moris. La’ós  kontra maibé kultura mak ita-nian indentidade, ita mós labele nonook se kultura rasik halo diskriminasaun ba feto.

Dala barak ema dehan funu ne’e mane sira mak hamriik metin iha oin, mais keta haluha bainhira imi hamriik metin tan iha feto forte iha imi nia kotuk, feto sakrifika nia-an moris hamutuk ho militár Indonézia hodi na’ok informasaun no kaben ho militár Indonézia hodi salva vida.

Inan feto sira ne’e ho aten brani na’ok kilat musan no farda militár hodi haruka ba ai-laran la ta’uk biar sira nia moris iha hela perigu nia laran. Feto mós sai hanesan alvu satisfeitu seksuál  militár sira nian mais ida ne’e la hamate sira nia espíritu apoiu ba ukun rasik-an, biar ema seluk haree sira hanesan militár nia nona.

Iha komisaun ha’u hasoru inan barak ho ida-ida nia istória rasik. Buat ida ne’ebé ha’u aprende husi sira mak biar ami la hatene lee no hakerek maibé ami fiar buat ida ukun-an ne’e mak di’ak  liu.

“Ami halo funu tanba ami nia hakarak la’ós tanba ema ida mak mai obriga ami, sé militár sira kaer toman. Ami prontu simu kastigu no ibun taka metin segredu hotu, ami luta tanba konxiénsia. Sira oferese duni an ba luta no nunka rekere ami mak lutadora. Ukun-an ona ami só rekere de’it ba dezenvolvimentu no povu nia moris di’ak.”

Involve iha komisaun ne’e hanesan privilégiu ida ba ha’u, aprende hamutuk ho luta na’in hira ne’e no aprende oinsá sakfirika-an ho espíritu nasionalizmu. Luta ba ukun an ida ne’e la’ós ema ida de’it maibé ema hotu-hotu nian.

Tan ne’e ukun an ne’e tenke reprezenta ba ema hotu la’ós lori benefísiu ba ema balu de’it ho grupu balu de’it. Ha’u nia hakruuk hodi fó ondra ba sira ne’e la hamutuk ho ita no sira ne’ebé luta maibé ema haluhan.

Dili, loron-22 fulan-Abríl tinan-2017.