DESKULPA HA'U TENKE HUSI O

Anin kalan ho ritmu neineik huu husi janela leet. Fitun no fulan ho roman piska-piska iha lalehan, iha kama ne’ebé forma tuituir malu no oin see ba malu ema ida-idak mout ho nia mehi.  Haree nia toba-dukur loos iha ha’u nia ain.

Moras ne’e hahú maka’as husi segundu ba minutu. Ha’u taka matan hodi sente rasik moras ne’e no lakohi hafanun nia, fila oin hateke ba janela ho matan-been.

 “Tansá ha’u mai toba iha fatin ne’e no haterus mós ema seluk tenke bá-mai lori hahán no hamaluk ha’u bainhira kalan to’o.”

Ha’u foti hena hatama ba ibun nune’e labele hasai lian no lakohi moras ne’e sai naha ba ema seluk. Hateke beibeik ba sala mortuariu ne’ebé ema hadi’a daudaun. Hateke mós ba nia fuan ne’e hanesan bomba ne’ebé atu rebenta.

“Tansá ha’u tenke haterus mós nia, ha’u prontu ona no simu ho fuan boot ba saida de’it mak sei akontese mai ha’u maibé ha’u lakohi haterus mós ema sira-ne’ebé ha’u hadomi. Husik ba moras ne’e ha’u rasik mak lori no sente.”

Bainhira ain ne’e kona nia liman, foti-ulun hateke mai ha’u hodi dehan;

“Doben, la toba ga?, presiza buat ruma?”

“Lae, rai-manas toba ladukur” ko’alia nune’e no fila kotuk ba nia.

“Se presiza buat dehan, sente moras mós dehan” ko’alia nune’e no kaer metin ha’u nia liman.

Kalan mós liu daudaun, anin dadeer hasé ha’u isin husi janela leet. Tekiteki rona inan isin-rua hakilar iha sala sorin lakleur oan mós tanis. Bebé nia tanis hakmaan tiha moras ne’e, “karik mana ne’e hakilar tan nia moras liu ha’u nia.” Ha’u nonook hodi see tilun ba bebé ne’e nia lian.

Ha’u foti sumasu tau iha kama ulun hodi sadere. Iha ha’u nia nonook tuur ho ha’u nia telefone haree memória hotu hamutuk ho nia;

“Doben, toba sai tiha mai kama leten. Orsida ó nia kotuk laran-moras” ko’alia nune’e no fanun daudaun nia.

Foti matan hateke mai hodi dehan “ó hadeer ona ga?”

“Ha’u hadeer ohin kedas.”

Mane morena ne’e mós hamriik husi nia tuur-fatin mai toba iha ha’u nia sorin no hateke mai ha’u nia oin hodi dehan;

“Nu’usá la toba, ó hadeer hela de’it hanesan ne’e oinsá mak ó atu di’ak?”

“Ohin ha’u rona mana ida hakilar hela de’it iha sala sorin, nia oan moris ona.”

“Nega, aban-bainrua ita kaben, ha’u hakarak iha oan na’in-haat” ko’alia nune’e no kaer metin ha’u nia liman.

“Ha’u di’ak lai mak ita ko’alia kona-ba ida-ne’e. Ó haree toba ona, ó mós presiza deskansa sé ó moras tiha sé mak atu mai toba hein ha’u.”

Lakleur tia hamoos-na’in iha fatin ne’e mós mai ho nia ai-saar no hena hamoos rai hodi dehan;

“Família pasiente ne’ebé toba iha rai halo favór hadeer, ami atu hamoos rai” ko’alia nune’e no liman book daudaun ba ai-saar.

Hateke ba relójiu boot ne’ebé tara iha didin-lolon ponteiru ki’ik hatudu númeru lima no boot hatudu sanulu resin rua. Dadeer iha oras hanesan nia sei mai ho nia ai-saar no hena hamoos rai. Bainhira haree hetan ha’u, nia dehan;

“Ó, tama sai hela de’it fatin ne’e, haree reza barak husu tulun par di’ak lailais.”

“Di’ak tia” ho hamnasa mihis hasoru nia.

“Rai maran haree ba hariis ona, lai orsida imi atu tama hariis-fatin mós hadau malu loos, ema sei toba ne’e haree aproveita kedas tama uluk ona” ko’alia nune’e no hamoos daudaun rai.

Tuur ho ha’u nia telefone hodi hein rai-maran, ema ida-idak hahú arruma hena iha kama leten, mane morena ne’e nafatin toba, foti roupa iha pasta laran lahó lian. Tun husi kama leten hakat tama hariis-fatin. Bee malirin solur isin ho esperansa lori mós moras iha isin lolon ne’e.

Sai husi hariis-fatin ho oin hamnasa hafalun ho malirin. Bainhira sai mai, ha’u haree mane morena ne’e tuur ho oin-sériu;

“Ó, bá tiha ne’ebé?”

“Hariis”

“Ooohh…. loron seluk atu bá fatin ruma keta haluha dehan, halo ha’u buka fali ó. ha’u hanoin enfermeira sira mai bolu bá sona iha sala sorin”

Haloot sasán sira-ne’ebé runguranga iha kama laran no gaveta leten, foti paun han daudaun hodi halakon tiha laran baruk ne’e;

“Doben, ó bá hariis ona, kose tiha nehan ita la’o hale'u ospitál lai. Toba hela de’it ha’u nia isin moras”

Nia mós hakat tama ba hariis-fatin, ha’u tuur iha kama ulun, oin see ba janela, família pasiente sira balu tuur murón iha moru hun ho hanoin barak ou karik dukur, iha ha’u nia fuan hanoin hela de’it bainhira mak ha’u bele di’ak no sai husi fatin ne’e.

“Doben, ha’u prontu ona.” ko’alia mai ho oin-hamnasa.

“Hurkalan ó toba di’ak ka lae?” husu ne’e no kaer metin nia liman.

“Di’ak, nu’usá husu ida-ne’e.”

“Husu de’it, ó mós presiza deskansa sé ó moras tiha sé mak atu hein ha’u.”

“Ha’u moras hela de’it ne’e nu’usá ó la namora de’it ona ho feto seluk, ha’u ne’e só halo terus ó  de’it.”

“Ha’u fiar loron ida mós sei di’ak, nu’usá mak ó ko’alia hanesan ne’e”

“Lae, ha’u hanesan fó hanoin de’it se ha’u nia moras ne’e sériu ha’u rasik mak sei fó para ó.”

“Ita tama laran ona, ha’u haree ó komesa ko’alia mangame.” Hatán nune’e kaer ha’u nia liman dada daudaun ba ha’u nia toba-fatin.

Tuur see oin ba malu lahó lian, lakleur  nia mós foti nia telefone iha kama leten hodi dehan;

“Ó, haree toba fali, ohin ó hadeer sedu loos ko’alia mós arbiru de’it laiha liafuan atu  ko’alia di’ak liu nonook de’it.” ko’alia mai ho oin-buis no hakat sai ba daudaun.

Minutu barak ha’u liu ona iha fatin, saringa no daun hanesan tiha rebusadu di’ak hodi halakon moras ne’ebé husi segundu ba minutu aumenta ba beibeik ne’e. Nafatin hamnasa biar moras ne’e halo ha’u laiha forsa hodi hamriik, iha ha’u nia nonook ha’u halerik ba ha’u nia di’ak. Iha ha’u nia nonook hanoin saida  mak ha’u se dehan ba nia kuandu moras ne’e sériu.

Liu tiha minutu balu enfermeira ida hakat tama mai iha sala ne’e hodi dehan;

“Sé mak seidauk hariis, haree ba hariis tiha, hadi’a didi’ak imi nia toba-fatin tan lakleur Doutór atu vizita, ba família pasiente bele hein iha li’ur.”

Ha’u tuur nonook hafuhu tuir nia ne’ebé tuur iha uma nia tatiis no liman iha telefone. Lakelur enfermeira ida hakat hodi dehan;

“Ana, Doutór hakarak ko’alia ho ó.”

Ha’u hakat tuir enfermeira ne’e tama iha sala ki’ik ida, iha kama ki’ik ida no monitor komputadór no mákina sira seluk ne’ebé ha’u la hatene nia naran. Doutór ne’e haruka ha’u toba iha kama leten no foti mákina ki’ik ida see ba ha’u nia kabun no leno ha’u nia kabun liuhusi monitor iha ha’u nia sorin ne’e. Ho dada iis maka’as dia dehan;

“Ita, sente moras ne’e kleur ona.”

“Sim, besik tinan ida ona.”

“Triste tebes ha’u atu dehan ida-ne’e ba ita.”

“Doutór, moras saida mak ne’e.” hatán ho lian ta’uk.

“Ita iha tumor iha ovariun, aban-bainrua ita sei susar atu hetan oan, tan tumor ne’e halo ita-nia ovariun sai boot, ita sei klosan?” husu mai ho oin sériu.

“Sim, sei klosan”

“Ida ne’e mak hanesan triste boot ida, ita tenke opera hodi hasai tumor no aban-bainrua porsentu atu hetan oan ne’e ki’ik tebes.”

Ha’u nonook no tuur iha kama leten ho oin-murón, sente hanesan mundu para nakdulas iha minutu ne’e kedas, fuan tanis no la haturuk matan-been. Mehi furak hotu mout ho tempu. Nafatin hatudu oin hamnasa maske fuan ne’e hanesan ai-tahan maran ne’ebé namlele.

Sai husi sala ne’e ho triste, ha’u haree nia tuur iha korredór matan hateke beibeik mai kama ne’ebé ha’u toba ba. Halo finje la haree nia. Hakat daudaun ba toba iha kama leten ho laran triste, saida loos mak ha’u sei halo ba nia, se aban-bainrua ha’u laiha oan. Oinsá ho ami-nia mehi. 

Lakleur nia hakat mai tuur iha ha’u nia sorin hodi dehan;

“Doutór, ohin dehan saida?.”

“Di’ak liu, hahú agora ó namora ho feto seluk de’it ona” hatán ho matan-been.

“Tansá, ko’alia ida-ne’e mai ha’u?”

“Tanba aban-bainrua ha’u sei laiha oan, ha’u deside ona komesa agora ita para, obrigada ba di’ak hotu durante ne’e, obrigada hadomi ona ha’u, obrigada iha ona ba ha’u iha tempu di’ak no aat.”

“Ida-ne’e la’ós solusaun, tan de’it ó nia moras ó hapara ha’u” hatán mai ho lian-hirus  fila kotuk la’o daudaun.

Ha’u bele simu realidade ho moras ne’e, maibé fuan ne’e lasimu ó atu terus hamutuk ho ha’u. Tan domin ne’ebé ha’u iha ba ó boot tebes no lakohi tan de’it domin ne’e halo ó terus hamutuk ho moras ne’ebé ha’u lori, ha’u lakohi sai naha todan ba ó di’ak liu husik ha’u namlele ho ha’u nia ain rasik.

Ha’u lakohi sai ema ne’ebé hakoi ó nia mehi furak hotu. Ha’u lakohi lori esperansa falsu ba ó,  desklulpa ha’u tenke husik ó biar fuan ne’e todan atu husik ó maibé ida-ne’e mak dalan di’ak liu ba ita.

Dili, loron 16 fulan-Abríl tinan-2017