FOHO-LOLON TATOLI (PARTE I)

“Mantolun-da’an, mantolun-da’annnn…..”

Ha’u hamriik iha ema barak nia leet, ho ha’u nia raga ne’ebé nakonu ho mantolun da’an husi lurón ba lurón ha’u hakat ho kosar metan sulin habokon isin. Aspal nia manas mós mahar oan iha ain, ha’u hanoin hela avó-feto nia liafuan “ó fila tenke lori osan, ita-nia foos mós laiha ona.”

“Ambere, orasida ba terminál ka lae?” Acau hakilar husi dook.

“Ha’u sei bá?”

“Ó, nia mantolun sei tomak loos ne’e?”

“Ha’u la’o dezde ohin laiha ema ida mak bolu, iha ne’ebá ha’u fiar ema sei hola no sei hasoru ha’u-nia Apá.” Ko’alia nune’e hakat daudaun ba lurón sorin.

Ha’u no Acau la’o tuituir malu, iha lurón klaran ami hasoru labarik ki’ik seluk ne’ebé otas hanesan ami, hatais fanda eskola, tara pasta no hatais sapatu mesak foun no mesak jeitu de’it. Acau komesa konta ona nia mehi kona-ba eskola no hakarak sai ema riku nia oan. Acau boot liu tinan ida, nia hela kedas iha ami-nia uma sorin, nia iha alin na’in-haat no nia inan-aman nu’udar to’os-na’in.

Bainhira to’o iha terminál Ha’u no Acau komesa halai hasoru bis sira ne’ebá para iha lurón ninin hodi hakilar “mantolun-da’an… mantolun-da’an.” Ha’u hafuhu tuituir karreta ne’ebé tama sai, labarik barak loos mak fa’an mantolun-da’an iha fatin ne’e. Ha’u tenke isin-moris hadau sosa-na’in nia laran.

Dala barak kondutór sira si’ak no ko’alia liafuan kro’at tan tabele karreta nia janela. Entre ami mós komesa haree malu matan la moos bainhira ida nia folin liu fali ida seluk. Acau sempre ajuda ha’u, fa’an lesuk ha’u-nia bainhira ninian ema hola hotu ona.

Dili nia manas ha’u labele sukat, bainhira lalatak hasubar an iha ain-fatin, ha’u no Acau komesa duni malu iha foho-lolon Fatuahi. Hanoin ne’e hahú lahakmatek foos te’in meiudia nian sei iha ka lae, avó-feto mós loron hira ne’e moras no toba de’it iha kama.

Husi dook Ana halai hasoru hodi dehan

“Amaun hola foos ka lae, ami hamlaha loos?”

“Ha’u hola, maibé lata lima de’it osan la to’o atu hola barak.”

“Sei hanesan ne’e ita te’in sasoro de’it par foos ne’e mós bele to’o loron tolu to’o maun hetan fali osan, ha’u hatene osan husi mantolun nia folin maun gasta ona hodi hola foos.

“Haree ba halo ona sasoro, ó lalika hanoin kona-ba osan. Ó halo sasoro tau ho marungi.” Ko’alia nune’e la’o daudaun bá uma-laran.

Iha uma simples didin ho bebak ne’ebé hahú dodok no bainhira udan monu rai bee turuk iha fatin-fatin. Ha’u hamriik iha odamatan ne’ebé taka ho kurtina tuan, nia kór mós hahú lakon, Avó-Feto, Abia no Anato toba-dukur di’ak loos, bainhira kadeira lian avó foti matan hodi dehan;

“Ó, mai ona ga?”

“Avo di’ak ona ga lae?”

“Ohin Acau nia Amá fó ona ai-moruk balu ha’u hemu no sente di’ak oituan.”

“Sira na’in-rua toba-dukur loos.”

“dezde ohin kedas sira na’in-rua tanis hamlaha to’o na’in mesak nonook no dukur tiha.” Hatán mai nune’e no liman fanun daudaun Abia no Anato.

“Hadeer bá haree took Ana te’in ona ka lae?”

Bainhira haree hetan ha’u sira hamnasa ho haksolok tan sira fiar ha’u sei lori foos.  Anato no Abia halai bá dapur ajuda Ana te’in. Ha’u nonook no hakat hakbesik ba avó no tuur iha hadak leten ne’ebé nahe de’it ho biti tuan, ha’u toba iha avó nia hiti ho matan-been nakonu.

“Karik Amá sei moris, ita sei la menus hahán”

“Ohin ó hasoru nia aman ka lae?”

“Lae, ha’u lahatene loos atu buka tan nia iha ne’ebé.”

“Karik ha’u sei forsa no la moras, ha’u sei lahusik imi na’in-haat moris terus hanesan ne’e.” avó ko’alia ho lian nakdedar no matan-been nakonu

Lakleur Ana hakbesik mai hodi dehan “sasoro tasak ona, suru avó nia mai ga, ita han hamutuk iha meza.” Avó hamriik kaer ha’u-nia liman hodi dehan “atu han barak ka oituan, ha’u kontente bainhira ita han hamutuk.”.Ami na’in-lima tuur iha biti leten hale'u basia ne’ebé enxe ho sasoro, marungi tahan hakores netik basia ne’ebé nalihun ho bee. Anato ho oin-naburut dehan;

“Loron-kalan han hela de’it sasoro la baruk ka?”

Ho oin-mean avó hatán “haree han de’it ona, biar han de’it sasoro mós ita tenke agradese, ohin ita han sasoro aban karik ita sei han fali etu ou bele mós ita sei kesi kabun to’o kalan.”

Ha’u nonook no laiha lian, ha’u bele komprende tansá Anato ko’alia hanesan, nia sei ki’ik liu atu komprende kona-ba situasaun ne’ebé ami hasoru. Foin mak atu han Acau halai husi uma sorin hodi halo ami hotu hakfodak ho nia raga ne’ebé nakonu ho mantolun-da’an. Anato hetok oin-buis liután bainhira haree mantolun-da’an.

Ho lian maña nia dehan “ha’u hakarak han mantolun-da’an.”

Bainhira haree Anato, Acau foti mantolun fuan ida fó ba hodi dehan “ó, labele hatudu tan ó-nia oin-buis ne’e iha hahán nia oin, orasida ó nia bikan tanis ona.”

Hotu-hotu hamnasa bainhira rona Acau nia liafuan, Acau nia prezensa hanesan habeen tiha situasaun sériu ne’e. Nia hakat mai tuur iha ha’u-nia sorin hodi bisbisu mai “ó bá ga lae?” ha’u nonook no nafatin kontinua han, mantolun ne’ebé Ana da’an oras ne’e malirin ona maibé la barak ona hanesan baibain.

Iha dalan ha’u komesa hanoin ona kona-ba foos ne’ebé só bele aguenta ba loron rua, osan inan husi mantolun-da’an mós hahú kuak. Husi ne’ebé mak ha’u bele hetan osan hodi hola tan foos, lokraik ne’e henesan sorte-aat ba ami bis no mikrolete hotu sai ona, triminál mamuk só kios na’in mak la’o bá-mai.

“Ema laiha ona, ita atu halo oinsá?” Acau ko’alia mai ho oin-naburut.

“Ema sei hola, se iha oras haat.” Hatán ho fiar an.

“Sei hanesan ne’e ita la’ó fahe manu no sé  nia mak hotu uluk mai hein malu iha fatin ne’e.”

Husi lurón ba lurón ha’u hakilar ho fiar an. Lokraik ne'e loro-matan mós habelun loos ho isin-lolon. Kalohan azúl nakfila an ba nakukun, "orsida udan sei monu rai karik" ha'u hanoin iha laran no nafatin hakat. Tia isin-lotuk la'o iha ha'u nia oin ho plástiku rebo-rebo, foin liu pasu ida nia karteira mós monu.

Ha'u hili karteira ne'e ho oin-kontente hanoin ne'e komesa halai bá-mai, entrega fali ba na'in ou lae. Iha lian bisbisu ida dehan:

"Fó fali ba ema na'in"

ida fali dehan "lalika ó presiza osan, ó la hanoin ó-nia alin sira ga, ó-nia moris de'it susar tiha ona. Ida ne'e dalan di'ak ida atu rezolve ó nia problema."

Lian bisbisu seluk haktuir tan "ó tenke entrega fali ema nia sasán, ó hakarak ema dehan ó na'ok-teen."

Ha'u nonook iha minutu balu, liman kaer metin hela karteira metan ho nakdedar, teki-teki Mamá nia oin mosu iha ha'u-nia hanoin no fó hanoin mai ha'u "buat ne'ebé ó-nian, ó -nian. Buat ne'ebé la'ós ó-nia tenke entrega fali ba nia na'in."

Ha'u halai tuir tia ne'e iha lurón sorin ho oin-ta'uk, ha'u dehan:

"Tia, nia karteira monu." Liman lolo daudaun karteira ne'e ba tia ne'e.

"Hein lai No"

Lakleur nia loke karteira, foti osan tahan tau mai ha'u-nia liman. Ha'u la hatene osan hira mak ne'e bainhira fila kotuk ha'u loke liman haree loos dollar 20, ha'u hateke osan ne'e ho matan-been.

Ha'u foti osan tau iha ha'u nia bolsu ho oin-kontente ha'u komesa hanoin ona osan ne'e ha'u sei gasta hola saida, buat ne'ebé mosu dahuluk iha ha'u nia hanoin mak foos.

Teki-teki Acau hakilar husik kotuk "Ambere, ó-nia hotu ona ka lae.?".Ha'u fila kotuk hamnasa mihis. Tia laran-di’ak ne’e la’ós fó de’it osan maibé hola mós ha’u-nia mantolun-daan. Ha’u fila uma ho oin-kontente liu kedas tiu Carlos nia kios hola foos karón ida no osan restus hola mós ayam potong. Bainhira to’o iha uma Avó-Feto haree ha’u ho oin-hakfodak, ha’u konta tuir saida mak ha’u hasoru iha lokraik ne’e. Ho hamnasa nia hatán “ne’e grasa Maromak nian.”

Kalan ne’e ami han ho kontente biar ho hahán ne’ebé simples, bainhira Avo-Feto, Ana, Anato no Abia kontente halo fuan ne’e hakmatek maibé hanoin ne’e nafatin la hakmatek Mamá laiha ona, tansá Papa la’o husik hela ami, ida ne’e hanesan lia-makhusu no fuan metin atu buka tuir tansá ida ne’e akontese.

Dili, loron-20 fulan-Juñu tinan-2017